Świebodzice, zamek (nieistniejący)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Współczesna: miasto i gmina Świebodzice (gm. loco), pow. świdnicki, woj. dolnośląskie.
• Przynależność historyczna (region): księstwo wrocławskie; księstwo świdnickie.
• Historyczne nazwy miejscowości i obiektu: capella de Vriburc (1268); civitas Fryburg (1279); Vriburch (1310, 1360); Vriburk (1360, 1365); Fryburk (1366); hofe yn der stat […] zu Freyburg (1386); Fryburch (1480).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Obiekt znajdował się w linii murów miejskich, w pobliżu dawnej Bramy Świdnickiej. Z dawnym zamkiem miejskim można identyfikować prostokątny w planie budynek, powiązany konstrukcyjnie z odcinkiem murów obronnych. Budowla ma pięć kondygnacji, a w piwnicy widoczne są dobrze zachowane sklepienia krzyżowe. Wzniesiono ją z łamanego kamienia.

Kwestia lokalizacji siedziby książęcej w mieście pozostaje otwarta, choć dane ikonograficzne z XVIII w. sugerują, że była nią zachowana do dziś wieżowa budowla w linii murów miejskich przy dawnej Bramie Świdnickiej, typowa dla drugiej połowy XIV w.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i obiektu

• 1310 – prawa mieszczan świdnickich do dóbr w Świebodzicach (RS 3172).
• 1337 – potwierdzenie prawa niemieckiego dla Świebodzic z oznaczeniem prawa mili i składu (RS 5882).
• 1359–1368 – dokumenty Bolka II wystawione w Świebodzicach (LANDBUCH I, nr 117–118, 125, 234–236 i nn.; APWr, Dokumenty miasta Świdnicy, nr 140/U 175, 142/U 178, Rep. 83, nr 112/94).
• 1360 – dokument Bolka II i Agnieszki wystawiony w Świebodzicach (APWr, Dokumenty miasta Świdnicy, nr 6315/U 6808).
• 1369–1375 – dokumenty księżnej Agnieszki wystawione w Świebodzicach (LANDBUCH I, nr 384, 378 i nn.).
• 1386 – Elżbieta, żona Piotra z Prochowic (Jurek 1993, s. 433–444), sprzedała Beneszowi z Choustník zamek Książ ze Świebodzicami, dziedzicznym wójtostwem, dziedzicznymi czynszami, ławami szewskimi, chlebowymi i mięsnymi oraz wszystkim, co należało do wójtostwa, z folwarkiem w Pełcznicy, dworem w Świebodzicach, młynami, miejscami na młyny i lasami obok Książa; dobra te przynależały do dziedziczonego majątku w Świebodzicach od wieków i posiadała je również księżna Agnieszka (LANDBUCH II, nr 864).
• 1391 – dokument księżnej Agnieszki wystawiony w Świebodzicach (LANDBUCH II, nr 908).
• 1447 – Herman Zettritz „siedzący w Świebodzicach” (Czettritz, s. 128).
• 1480 – Michał Busau, zwany Kytschold, pan na Świebodzicach (APWr, Dokumenty miasta Świdnicy, nr 3066/U 3374, 3067/U 3375).

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu

Na podstawie dokumentów wydanych w Świebodzicach przez Bolka II można sądzić, że siedziba książęca funkcjonowała tu co najmniej od 1365 r. Dla dobrze udokumentowanego okresu działalności Bolka II w latach 1366–1368 można naliczyć 13 jego wizyt w mieście: siedem w 1366 r., pięć w 1367 r. i jedną w 1368 r. Ze względu na ich długotrwałość (najdłuższy pobyt w 1366 r. trwał co najmniej od 12 do 21 października) oraz liczbę wystawionych tu dokumentów (ponad 40 aktów prawnych w latach 1366–1368) można stwierdzić, że był to jeden z ważniejszych ośrodków władzy, wyróżniający się na tle licznych stacji Bolka II.

Siedziba książęca w Świebodzicach użytkowana była w podobnym charakterze również po śmierci Bolka przez księżną wdowę. Jej pobyty do 1375 r. miały jednak charakter nieregularny (odnotowane w latach 1369, 1371–1372 i 1375).

Brak odpowiednich źródeł nie pozwala na rekonstrukcję losów ośrodka władzy książęcej w mieście po 1375 r. Można jedynie przypuszczać, na podstawie dokumentów księżnej z lat 1378–1381 (dotyczących działalności tutejszej ławy i przywileju menniczego), że miasto nadal pozostawało w jej rękach. Dopiero między 1381 a 1386 r. Świebodzice wraz z zamkiem Książ i przyległymi wsiami przeszły w ręce Elżbiety z Prochowic. W dokumencie księżnej Agnieszki z początku 1386 r., zatwierdzającym sprzedaż tych dóbr przez wspomnianą Elżbietę na rzecz Benesza z Choustníka, odnotowano m.in. dwór w mieście, utożsamiany z siedzibą książęcą.

Pewną poszlaką w kwestii funkcjonowania zamku w mieście są nowożytne przekazy, według których kilka budynków przy ulicy Grodzkiej, prowadzącej od rynku do Bramy Świdnickiej, miało odmienny status prawny, a obrót nimi rejestrowano w kancelarii pana gruntowego.

Kwestia identyfikacji siedziby książęcej z dworem wzmiankowanym w 1386 r. wynika z literalnego odczytania dokumentu. Przykłady z innych miast księstwa sugerują, że rezydencje książęce były odrębnymi obiektami od dworów wójtowskich, jednak brak wzmianek o tutejszym wójcie w 2 poł. XIV w. może świadczyć o rozwiązaniu łączącym funkcje miejskie z pobliską warownią w Książu. Na rzecz przejęcia funkcji wójta przez burgrabiego zamku wskazuje obecność Bernarda von Zedlitza, burgrabiego Książa, na dokumentach książęcych wystawianych w Świebodzicach – jego podpis pojawia się niemal każdorazowo podczas pobytów władców w mieście w latach 1366–1371. W tym kontekście można dopuścić możliwość istnienia na terenie miasta budowli lub kompleksu budowli spełniających wszystkie funkcje administracji książęcej, w tym także siedziby księcia.

Wybrane opracowania

RS 3172; RS 5882; LANDBUCH I, nr 117–118, 125, 234–236 i nn.; APWr, Dokumenty miasta Świdnicy, nr 140/U 175, 142/U 178, Rep. 83, nr 112/94; APWr, Dokumenty miasta Świdnicy, nr 6315/U 6808; LANDBUCH I, nr 384, 378 i nn.; Jurek 1993, s. 433–444; LANDBUCH II, nr 864; LANDBUCH II, nr 908; Czettritz 1907, s. 128; APWr, Dokumenty miasta Świdnicy, nr 3066/U 3374, 3067/U 3375; Boguszewicz 2010, s. 257–259; Goliński 2001, s. 44–55; Grundmann 1982, s. 146; Jaworska, Jaworski 1993, s. 125–131.

@techreport{APW_WSP\'{S}_719,

title = {APW WSP\'{S} lub APWr = Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu, Wydzia\l Samorz\k{a}dowy Prowincji \'{S}l\k{a}skiej},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{boguszewicz_2010,

title = {Corona Silesiae: zamki Piast\'{o}w f\"{u}rstenberskich na po\ludniowym pograniczu ksi\k{e}stwa jaworskiego, \'{s}widnickiego i zi\k{e}bickiego do po\lowy XIV wieku},

author = {A. Boguszewicz},

year  = {2010},

date = {2010-01-01},

urldate = {2010-01-01},

number = {39},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{czettritz1907,

title = {Geschichte des Geschlechts von Czettritz und Neuhaus},

author = {H. Neuhaus},

year  = {1907},

date = {1907-01-01},

urldate = {1907-01-01},

address = {G\"{o}rlitz},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{czettritz1911,

title = {Geschichte des Geschlechts von Czettritz und Neuhaus, Bd. 2 (Regesten)},

author = {H. Neuhaus},

year  = {1911},

date = {1911-01-01},

urldate = {1911-01-01},

address = {G\"{o}rlitz},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@inbook{Golinski2001,

title = {\'{S}wiebodzice w \'{s}redniowieczu},

author = {M. Goli\'{n}ski},

editor = {K. Matwijowski},

year  = {2001},

date = {2001-01-01},

booktitle = {\'{S}wiebodzice. Zarys monografii miasta},

pages = {44-55},

address = {Wroc\law\textendash\'{S}wiebodzice},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {inbook}

}

@book{grundmann_burgen_1982,

title = {Burgen, Schl\"{o}sser und Gutsh\"{a}user in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohnt\"{u}rme},

author = {G\"{u}nther Grundmann},

year  = {1982},

date = {1982-01-01},

urldate = {1982-01-01},

volume = {1},

address = {Frankfurt am Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{JaworskaJaworski1993,

title = {Zamek w \'{S}wiebodzicach},

author = {Z. Jaworska and K. Jaworski},

year  = {1993},

date = {1993-01-01},

journal = {Karkonosz},

volume = {1},

number = {8},

pages = {125-131},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{Jurek1993,

title = {Zapomniana Piast\'{o}wna: El\.{z}bieta c\'{o}rka Bolka II \'{s}widnickiego},

author = {T. Jurek},

year  = {1993},

date = {1993-01-01},

journal = {Przegl\k{a}d Historyczny},

volume = {84},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@collection{\ssCDS16,

title = {CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVI: 1301-1315 (nr 2616-3542)},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke

},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RSIV\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVIII: 1316-1326 (nr 3542-4599) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS22,

title = {CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XXII: 1327-1333 (nr 4600-5278) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1903},

date = {1903-01-01},

urldate = {1903-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS29,

title = {CDS XXIX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, Bd. XXIX: 1334-1337 (nr 5279-6020)},

editor = {Konrad Wutke and Erich Randt and Hans Bell\'{e}e},

year  = {1923},

date = {1923-01-01},

urldate = {1923-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS29b,

title = {CDS XXX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1338-1342, Bd. XXX},

editor = {Konrad Wutke and Erich Randt and Hans Bellee},

year  = {1925},

date = {1925-01-01},

urldate = {1925-01-01},

publisher = {Breslau},

series = {Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. XXX},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{Werner1738,

title = {Scenographia Urbium Silesiae, tabula VI, Vorstellung der Prospecte von den Staedten Schlesiens},

author = {Friedrich Bernhard Werner},

year  = {1738},

date = {1738-01-01},

address = {Augsburg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Lokalizacja