Chrzelice, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: gmina Biała, pow. prudnicki, woj. opolskie

Historyczna: księstwo opolskie, niemodlińskie, powiat prudnicki, rejencja opolska

Lokalizacja i stan zachowania obiektu

Zamek wzniesiono na małym obszarowo i suchym gruncie wśród podmokłych i bagnistych terenów, być może na miejscu starego grodziska z przełomu IX i X w. Zamek użytkowany był jeszcze po II wojnie światowej, a od lat 60-tych XX w. zaczął popadać w ruinę, którą jest do dziś.

Topomonastyka                             

• 1316 – Chrzelicz
• 1393 – Strzelicz Veste Strzelicz (CDS, VI, reg.80)
• 1406 – Strzelicz
  Crzelicz – Haus Crzelicz (CDS, VI, reg. 80 i 109)
• 1437 – Feste CHrzelicz (CDS, VI, reg. 194)
• 1460 – Chrzelicz die Feste (CDS, VI, reg. 249)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

Najstarsze wzmianki o zamku pochodzą z XIV w., więc powstał on niewątpliwie z inicjatywy książąt niemodlińskich. Byli nimi kolejno:

• Bolesław Pierworodny – 1313- 1362-65
• Do 1367/8 – Bolesław II
• Do 1369 – Wacław
• 1369-1382 – Henryk
• 1382-1400 – synowie ks. op. Bolesława III
• 1400-1455 – Bernard  
• 1450 (już za życia Bernada) do 1465 – Bolko V Wołoszek
• 1465-1472 – Mikołaj I
• 1472-1497 – Mikołaj II
• 1472- 1532 – Jan II Dobry
• 1532-1543 – Jerzy Hohenzollern
  Izabela Zapolya
• Od 1557 r. własność królów czeskich – oddanie w zastaw
• 1557-1572 – Wacław Posadowski
• 1572-1578 – Jan III Posadowski
• 1578-1584 – Jerzy IV Prószkowski
• Ok. 1610 –      Mikołaj i Wacław Oblankowscy (MURLOWSKI 2006 s. 8-11)

Kolejno dalej  w zastawie lub dzierżawie Prószkowskich (Proskowskich), Dietrichsteinów

Król pruski Fryderyk II również oddał dobra w dzierżawę, którą od końca XVIII w. do 1920 r.wykonywała rodzina Hellerów (MURLOWSKI 2006 s. 12-17)

• Zamek wzmiankowany w 1369 r.
• 1380 – wystawia tu dokument ks. Henryk
• 1383 i 1388 – własność Władysława Opolczyka
• 1393 – wymieniony jako Veste Strzelicz (CDS VI reg. 80?)
• 1406 – mowa o Haus Strzelicz (CDS VI reg 109
• 1437 – Feste Strzelicz oddania Bolkowi V (CDS VI reg. 194)
• 1451 – testament księcia Henryka – dożywocie na zamek dla jego żony Jadwigi (MURLOWSKI 2006 s. 23)

Historia budowlana

Faza 1 – (2 poł. XIV w.)

Do najstarszych murowanych budowli na zamku należy stołp zbudowany w 1 poł. XIV w. z którego zachowały się jedynie dolne partie. Miał on plan koła o średnicy ponad 9 m i grubości murów ponad 3 m, a do budowy dwubarwnej cegły, w tym zendrówki (LEGENDZIEWICZ s. 89).

Faza 2 (2 poł. XIV)

W 2 poł. XIV w., po zbudowaniu stołpu wzniesiono mury obwodowe na rzucie nieregularnego trapezu z budynkiem mieszkalnym w płd- zach narożniku. W skośnej ścianie po płd stronie usytuowana byłą brama wjazdowa do zamku. Zamek otaczała szeroka fosa, a przy płd-wsch narożniku wyspy zamkowej zbudowano pomost drewniany łączący go ze stałym lądem. Budynek mieszkalny wzniesiono jako dwutraktowy na planie rombu. Pierwotny układ wnętrz zachował się w piwnicy ( dwa pomieszczenia od płd i korytarz od płn). Nakryte są sklepienie o lekko spłaszczonym łuku. Na parterze pomieszczenia miały ten sam plan co w piwnicy. Pomieszczenia na parterze miały ten sam plan co piwnica i były one, jak i pomieszczenia piętra, kryte drewnianymi stropami. Ściany wewnątrz potynkowano cienką pobiałą wapienną. Górną kondygnację wzniesiono w konstrukcji szkieletowej co wynika z rysunku Walentego Säbischa wykonanego w 1609 r. Z zewnątrz mur obronny zamku wzmocniony był dwuuskokowymi przyporami zendrówki (LEGENDZIEWICZ s. 90).

Faza 3 (XV/pocz. XVI w)

Podobno w końcu XV w. książęta opolscy zniszczyli stołp, odbierając zamek rycerzom rozbójnikom i nie odbudowano go do pierwotnej wysokości. Po zniszczeniu i obniżeniu stołpu w narożniku płn.-zach.  wzniesiono basztę flankującą płn. i zach. kurtynę muru obwodowego. Nie zachowały się żadne ślady tej budowli, a czas jej powstania określono na XV lub początek XVI w. Zbudowano ją na planie wieloboku z cegły z wykorzystaniem narożnej przypory ustawionej w relacji przekątnej do całego założenia. Wejście do niej mieściło się zapewne na wysokości ganku bojowego kurtyny zendrówki (LEGENDZIEWICZ s. 91).

Faza 4 (ok. 1580)

Dzierżawca dóbr Jerzy Prószkowski wzniósł niewielki budynek w płd.-wsch. narożniku obwodu zamkowego. Wewnątrz na planie rombu był jednoprzestrzenny, a jego elewacje ozdobiono dekoracją sgraffitową. Pomieszczenia piwnic, parteru i piętra nakryto sklepieniami półkolistymi o lekko zaostrzonym łuku. Budynek nakryto niskimi dachami ozdobionymi attyką, składającą się z elementów półkolistych rozdzielonych obeliskami (LEGENDZIEWICZ s. 91).

Faza 5 (ok. 1610- niezrealizowana)

W 1609 r. wrocławski budowniczy Walenty Säbisch wykonał plan przebudowy zamku na twierdzę otoczoną bastionami. Tych zamierzeń nie zrealizowano.

Faza 6 (3 i 4 ćw. XVII w.)

Zamek został przekształcony w barokową rezydencję. Wtedy zapewne zburzono reszty stołpu i zniszczono narożną basztę, a w dotychczasowy obwód wzniesiono 3 skrzydła- wsch., płn. i zach. adaptując dotychczasowe budynki z XIV w. i 2 poł. XVI w. Nie zachowały się żadne przekazy dotyczące tej przebudowy oprócz ikonografii. Śladem przebudowy jest kamień przy bramie wjazdowej od strony płn.  (odbojnica) z wyrytą datą 1674. Czy ta przebudowa podzielona była na etapy? Nie wiadomo. Zakończenie przebudowy miało nastąpić ok. 1694 r. Powstało wówczas trzyskrzydłowe założenie o 3 kondygnacjach z artykulacją zewnętrznych elewacji na które składały się prosty cokół parteru ponad którym przez obie kondygnacje przebiegały pilastry rozdzielające osie okienne, przez co budynek uzyskał harmonijny wygląd. Skośną płd. ścianę dawnego obwodu obronnego przekształcono w ścianę parawanową przeprutą regularnie osiami okien przez 3 kondygnacje, a w przybliżeniu na jej osi zbudowano wieżę z bramą ozdobioną portalem i zwieńczoną baniastym hełmem z latarnią. Około poł. XVIII w. przekształcono dach zakładając mansardowe, jak pokazuje widok zachowany w urbarzu z 1758 r. Wcześniej skrzydła nakryte były dachami dwuspadowymi, jak przedstawiono go na obrazie świętego Walentego z pocz. XVIII w. w kościele par. w Łączniku (LEGENDZIEWICZ s. 92).

Faza 7 (lata 30-te XIX w.)

Zamek podupadł mocno w latach 1794-1815. Ówczesny zarządca majątku dokonał przebudowy i remontu zamku. Rozebrano wówczas południowe parawanowe skrzydło z wieżą, a materiał z rozbiórki posłużył do osuszenia otaczających zamek bagien i zapewne zasypania fosy. W 1844 r. w jednej z sal na parterze urządzono ewangelicką kaplicę.

W takim stanie zamek przetrwał do 2 poł. XX w., a w 1975 r. wykwaterowano z niego ostatnich mieszkańców (MURLOWSKI 2002 s. 156 i 158).

Plany i rysunki

Zdjęcia