Zamek Grodziec, jako założenie obronne, został umiejscowiony na szczycie wzniesienia będącego pozostałością komina wulkanicznego. Rozległy szczyt został zajęty przez zamek późnogotycki, który rozpoczęto budować w 1473 roku, a później rozbudowano w XVI wieku. Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2023 roku na dziedzińcu zamku wysokiego wykazały, że osadnictwo na szczycie miało miejsce w późniejszych fazach wczesnego średniowiecza.
Lokalizacja | woj. dolnośląskie, pow. złotoryjski, gm. Zagrodno |
---|---|
Współrzędne | 51.1777656, 15.7594068 |
Obszar AZP | 76-16 |
Chronologia | wczesne średniowiecze, średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Artur Boguszewicz |
Data udostępnienia | 24.05.2024 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
- księstwo śląskie 1175-1247, księstwo legnickie 1247-1741, dystrykt złotoryjski/Weichbild Goldberg 1250-1741, Kreis Goldberg 1741-1818, 1932-1945, Kreis Goldberg-Hainau 1818-1832, województwo wrocławskie (1945-1975), województwo legnickie (1975-1998)
- historyczne nazwy miejscowości: 1251 – Cunzone plebanus de Grodicz, 1267 – domino Laurencio plebano de Grodis, ok. 1305 – circa Groditz, 1417 – Dorffe Gradis, przed 1475 – das Furwegk Wytichenaw zu Gradis am Ende und den Gradisbergk
- historyczne nazwy obiektu: 1155 – Godiuice, 1175 – castrum Grodiz, 1245 – Grodez, 1250 – comite Iohanne castellano de Grodez, 1320 – monte Grodis, 1473 – Sankt Jorgen Berg […] früher Gradesberg genannt
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Zamek Grodziec zlokalizowano na szczycie wzniesienia bazaltowego (389 m n.p.m.), będącego pozostałością komina wulkanicznego. Rozległy szczyt został zajęty przez późnogotycki zamek, którego budowę rozpoczęto w 1473 roku, a następnie rozbudowano w XVI wieku. Zamek ma charakter dwuczłonowy, z zamkiem górnym w północnej części szczytu oraz rozległym podzamczem od strony południowej. Część badaczy sugeruje, że obecny układ może nawiązywać do pierwotnego podziału warowni na dwa człony, jednak koncepcja ta nie została dotychczas potwierdzona w trakcie badań terenowych. Obecny wygląd zamku jest w dużej mierze efektem rekonstrukcji przeprowadzonej przez Bodo Ebhardta w latach 1906–1908.
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
- 1155 – wzmianka o Grodźcu w bulli papieskiej Hadriana IV wyznaczającej zasięg diecezji wrocławskiej.
- 1175 – castrum Grodez było miejscem wystawienia dokumentu fundacyjnego klasztoru w Lubiążu przez Bolesława Wysokiego
- 1245 – Grodziec wspomniany w bulli papieskiej Innocentego IV
- 1250 – odnotowany został Jan kasztelan Grodźca
- 1320 – góra Grodziec odnotowana została jako punkt odniesienia przy okazji sprzedaży przez Bolesława księcia legnicko-brzeskiego lenna należącego wcześniej do (zmarłego bezpotomnie?) Johanna de Tuczmansdorf (Zbylutów) rycerzowi Swolowi Busewoi za sumę 300 grzywien bieżącej monety. Dobra te znajdowały się na końcu wsi Witchenow (obecnie zachodnia część wsi Grodziec) z górą Grodziec i jej przyległościami, w których skład wchodziły zarośla, pastwiska i czynsze w postacie 2 garnców miodu.
- 1473 – Sankt Jorgen Berg … früher Gradesberg genannt. Kontrakt Frydryka I księcia legnickiego z mistrzem Błażejem Rose z Wrocławia, Bartoszem Bloeschuchem z Legnicy i Hansem Trauernichtem ze Zgorzelca na budowę wieży na Grodźcu podobnej do wieży św. Jadwigi na zamku w Legnicy.
Historia budowlana
Faza I – wczesne średniowiecze XII-1 poł. XIII w.
Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2023 roku na dziedzińcu zamku wysokiego potwierdziły osadnictwo na szczycie w późniejszych fazach wczesnego średniowiecza. Wśród odkrytych kilkuset fragmentów ceramiki naczyniowej znaczącą część stanowiły materiały datowane na okres zgodny z przekazami pisemnymi, które wskazują na istnienie grodu książęcego i kasztelanii w XII i pierwszej połowie XIII wieku.
Faza II – 2 poł. XIII-1 poł. XV w.
Te same badania archeologiczne w 2023 roku wskazały na zaprzestanie osadnictwa na szczycie góry w okresie intensywnej kolonizacji Śląska w drugiej połowie XIII i XIV wieku. Wyniki te potwierdzają przypuszczenia historyków, którzy kwestionowali wiarygodność przekazów pisemnych sugerujących sprzedaż zamku książęcego rycerstwu oraz funkcjonowanie tutaj szlacheckiej siedziby w XIV i XV wieku. W związku z tym wielokrotnie przywoływany dokument o sprzedaży Grodźca rycerzowi Swolo Busewoi należy interpretować jako transakcję dotyczącą terenu, na którym niegdyś istniało założenie obronne, lecz po kilkudziesięciu latach od jego opuszczenia pozostawały tam jedynie zarośla i pastwiska.
Faza III – lata 70. XV w. – XVI w.
Niewątpliwie nie jest dziełem przypadku, że początek kolejnej fazy zasiedlenia wzgórza zamkowego, potwierdzony materiałem archeologicznym, datuje się na drugą połowę XV wieku. Wyniki te harmonizują z przekazami historycznymi, wskazującymi na rozpoczęcie budowy późnogotyckiego założenia rezydencjonalno-obronnego w latach 70. XV wieku. Kluczowym wydarzeniem w tym kontekście była umowa księcia legnickiego Fryderyka I z 1473 roku dotycząca budowy wieży na Grodźcu, często przywoływana w literaturze. Prace nad zamkiem kontynuowali następcy Fryderyka I – Fryderyk II i Fryderyk III. Przy budowie pałacu uczestniczył prawdopodobnie Wendel Rosskopf ze Zgorzelca. W latach 1533–1535, w obliczu zagrożenia tureckiego, przeprowadzono modernizację fortyfikacji pod kierunkiem książęcego inżyniera Jana von Hardecka. Efektem tych działań było powstanie dwóch kaponier oraz rozbudowany system obronny podzamcza.
Faza IV – XVII w.
W 1633 roku zamek Grodziec został zdobyty przez wojska austriackie pod dowództwem Wallensteina. W trakcie walk spłonęły wnętrza pałacu oraz wszystkie dachy zamku górnego. Przetrwałe podzamcze przekształcono w obóz wojskowy. W 1642 roku zamek przejęły wojska szwedzkie, wspierane przez miejscową ludność, jednak już w 1646 roku Wallenstein ponownie zdobył twierdzę. W wyniku działań wojennych rozpoczęto celowe niszczenie zamku – wysadzono baszty, bramy, rozsadzono mury i zrujnowano budynki, aby uniemożliwić jego przyszłe wykorzystanie jako twierdzy obronnej.
Po wygaśnięciu linii legnickiej Piastów śląskich Grodziec przeszedł w ręce Habsburgów. W 1684 roku cesarz Leopold I sprzedał zamek hrabiemu Gallasowi. W kolejnych latach zamek był wielokrotnie odsprzedawany, co przyczyniło się do jego dalszego niszczenia i popadania w ruinę
Zamek Górny ma kształt wydłużonego siedmioboku i jest chroniony murem obwodowym z budynkiem bramnym oraz mokrą fosą od strony podzamcza. Na dziedzińcu zamku zachował się ciąg budynków od strony zachodniej, w tym pałac, łącznik oraz wieża mieszkalna, tzw. „stara wieża”. Obok znajdują się ruiny donżonu i zbrojowni. W pierzei wschodniej przetrwały jedynie ślady dawnych budynków gospodarczych, takich jak browar i piekarnia.
Pałac, ukończony około 1522 roku, w obecnej formie zawdzięcza swój wygląd przebudowie przeprowadzonej przez Bodo Ebhardta w latach 1906–1908. Budynek ma nieregularny plan składający się z dwóch części: południowej z reprezentacyjną wielką salą (10 × 19 m), komnatą z kominkiem i spiralną klatką schodową, oraz północnej, zbliżonej do kwadratu, pełniącej funkcje gospodarcze. Na styku tych części, od strony obwodu obronnego, znajduje się cylindryczna baszta. Pałac wyróżnia się dwukondygnacyjną strukturą, piwnicami oraz charakterystycznymi oknami z niszami sklepionymi kryształowo.
Donżon był centralnym elementem zamku górnego, o wymiarach 16,2 × 19,9 m, położony przy południowej pierzei. Składał się z pięciu kondygnacji nadziemnych zakończonych gankiem na machikułach oraz dwóch kolejnych poziomów z blankami. Dolne kondygnacje miały sklepienia kolebkowe, natomiast wyższe – stropy. Trzecia kondygnacja pełniła funkcje mieszkalne, o czym świadczą dwa pomieszczenia, nisze okienne, wykusze latrynowe i ścienne szafki. Donżon wyróżniał się dekoracją w postaci kontrastowych narożników z czarnego bazaltu oraz rustykalnych kwadrów z żółtego piaskowca, co nadawało mu lekkość i elegancję.
Obwód obronny otaczały kamienne mury z basztami na planie koła, wystającymi ponad lico murów i zakończonymi blankami. Na zamku górnym zrekonstruowano fragmenty ganków z hurdycjami, pokrytych ceramicznymi dachami. W miejscu styku murów zamku górnego i podzamcza wzniesiono dwie kaponiery na rzucie podków.
Na podzamczu, oprócz zrekonstruowanego budynku bramnego, większość obwodu obronnego pozostała w ruinie. Ciekawym elementem jest wieża wodna, usytuowana poza murami i połączona z wartownią wysokim drewnianym gankiem. Konstrukcja ta zapewniała dostęp do wody i umożliwiała efektywną obronę tego fragmentu zamku.
Ilustracje
Plany i ikonografia


![ZAMEK GRODZIEC, grafika autorstwa Wernera (fot. A. Boguszewicz, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])](https://zamki.pwr.edu.pl/wp-content/uploads/2024/12/Grodziec-wg-Werner-1024x794.jpg)

Ilustracje










![ZAMEK GRODZIEC, wnętrze jednego z pomieszczeń zamkowych (fot. A. Boguszewicz, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])](https://zamki.pwr.edu.pl/wp-content/uploads/2024/12/Grodziec-wnetrze-683x1024.jpg)
Literatura
Wzmianki konkretnie o tym obiekcie: Chorowska 2003, s. 160-163; Ebhardt 1906, s. 385-421; Eysymont 1996, s. 39-50; Guerquin 1957, s. 35-38; Guerquin 1974, s. 143-144; Kaczmarek-Löw 2010, s. 84, 88-91, 93-94, 313-317; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 196-198; Kaletynowie, Lodowski 1968, s. 61-62; Rodak 2017; Wernicke 1884.
Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book
Wrocław, 2003.
Gröditzberg Book Chapter
In: Deutsche Burgen, Lieferung 9, pp. 385-421, Berlin, 1906.
Zamek w Grodźcu – architektura „rezydencji turniejowej” przełomu epoki gotyku i renesansu Book Chapter
In: Wachowski, K. (Ed.): Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Zamek, pp. 39-50, Wrocław, 1996.
Zamki śląskie Book
Warszawa, 1957.
Zamki w Polsce Book
Warszawa, 1974.
Wendel Roskopf architekt wczesnego renesansu. Mit i rzeczywistość Book
Wrocław, 2010.
Leksykon zamków w Polsce Book
Warszawa, 2001.
Grodziska wczesnośredniowieczne województwa wrocławskiego Book
Wrocław, 1968.
Podstawy datowania grodów z końca X – początku XIII wieku na Dolnym Śląsku Book
Wrocław, 2017.
Gröditzberg. Geschichte und Beschreibung der Burg. Ortsnachrichten aus der Umgegend Collection
Bunzlau, 1884.