Bardo st.2, podgrodzie kasztelanii

Przynależność administracyjna

• prowincja śląska, księstwo śląskie, od 1247 księstwo wrocławskie, od 1291 księstwo fürstenberskie, od 1321 księstwo ziębickie, do 1741 w obrębie dystryktu ząbkowickiego (Weichbild Frankenstein); 1741-1945 powiat ząbkowicki (Landkreis Frankenstein)
• historyczne nazwy miejscowości: nazwy miejscowości odnoszące się do terenu podgrodzia: 1189 – eclesia in Bardou/villa Berdov, 1203 – ecclesia (sancte Marie) in Bardo, 1210 – capela de Bard, 1290 – eclesia de Bardo, 1290 – Warda, 1301 – Wartha, 1945 – Bardo

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Jako stanowisko nr 2 identyfikowane jest podgrodzie kasztelanii w Bardzie. Jego zasięg miał odpowiadać terenowi historycznej zabudowy późniejszego miasteczka należącego do klasztoru w Kamieńcu. Ślady intensywnego osadnictwa wczesnośredniowiecznego w postaci licznych obiektów zagłębionych w podłoże odkryto w wykopie liniowym biegnącym wzdłuż ul. Głównej na odcinku około 150 m na wschód od kościoła pw. Nawiedzenia NMP w kierunku mostu na Nysie Kłodzkiej. Ślady osadnictwa identyfikowanego z podgrodziem odkryto także na południe od centrum miasteczka i linii kolejowej na wyniesieniu w zakolu Nysy Kłodzkiej. Założenie to miałoby zarys nieregularnego owalu osiągając szerokość około 250 m po linii wschód-zachód i długość około 350 m po linii północ-południe. Od strony wschodniej naturalną granicę założenia tworzyłby parów schodzący ze wzgórza Różańcowego w kierunku koryta Nysy Kłodzkiej. Na podstawie materiałów archeologicznych odkrytych w zakolu rzeki na południe od linii kolejowej postawiono tezę, że znajdował się tu gród z okresu przedpiastowskiego datowany na IX/X w. Na jego miejscu miało się rozwinąć w XI-XII wieku podgrodzie warowni kasztelańskiej (por. st. 1).

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

• 1189 – biskup Żyrosław nadał joannitom tutejszy kościół wraz z uposażeniem i dziesięciną z trzech pobliskich wsi (SUb. I, nr 57).
• 1203 – nadanie to zatwierdził biskup Cyprian w 1203 roku oraz w tymże roku papież Innocenty III, wspominając wezwanie maryjne świątyni (SUB I, 89-90).
• 1210 – biskup Wawrzyniec przekazał świątynię (tu wspomnianą jako kaplica) kanonikom regularnym z Kamieńca, co mogło nastąpić w wyniku zamiany między zakonami (SUb. I, 122).
• 1290 – ecclesia de Bardo (SUb. V, nr 445).
• 1301 – Bolko I sprzedaje swoje posiadłości na terenie Barda opatowi klasztoru kamienieckiego i zezwala na budowę w tym miejscu sześciu kramów (RS IV, 2629). Moment ten miał zapoczątkować proces rozwoju lokalnego ośrodka miejskiego należącego do mnichów kamienieckich.

Stan badań

Bardo cieszy się zainteresowaniem badaczy w zasadzie od momentu zaistnienia jako miejsce pielgrzymkowe do cudownej figurki Matki Boskiej Bardeckiej, czego przykładem jest wydane w 1655 roku słynne dzieło Bohuslava Balbina „Diva Wartensis, seu Origines et miracula Magnae Dei, hominumque Matris Mariae…” Zarówno w tym wypadku, jak i w publikacjach kolejnych badaczy, jak choćby Augusta Zimmermanna, doniesienia związane z kultem maryjnym przeplatają się z informacjami dotyczącymi historii ośrodka kasztelańskiego i losów funkcjonującej tu warowni (Zimmermann, IV, 1785, s. 144-147). Ten nurt badań w zasadzie ma swą kontynuację po chwilę obecną przede wszystkim wśród historyków sztuki, których zainteresowania ogniskują się wokół zagadnień związanych z działalnością artystyczną towarzyszącą rozwojowi ośrodka pielgrzymkowego w Bardzie (Chrzanowski, 1980; Kozieł, 2011).

Odrębny nurt stanowią zainteresowania reliktami grodu kasztelańskiego w Bardzie. Pomijając publikacje o charakterze krajoznawczym, charakterystyczne zwłaszcza w XIX wieku, głębsza refleksja nad reliktami wczesnośredniowiecznych założeń obronnych i rozwojem organizacji kasztelańskiej nastąpiła w okresie międzywojennym. Należy odnotować dokonania archeologów Maxa Hellmicha (1930, s. 39; 1933, s. 78-79) i Fritza Geschwendta (1941, s. 20-21), a także historyków Stanisława Arnolda (1927) i Hermanna Uhtenwoldta (1938). Po 1945 badania archeologiczne o ograniczonej skali prowadził Andrzej Gałuszka w latach 1951-1952 i Jerzy Lodowski w latach 1959, 1962, a ich wyniki wykorzystano w publikacjach o charakterze sprawozdawczym i przeglądowym (Lodowski, 1964, s. 254-259; Kaletynowie, Lodowski, 1968, s. 29-31). Prace badawcze na grodzie bardeckim o znacznym zakresie przeprowadzono w latach 1982-1986 pod kierunkiem Jerzego Romanowa. Ich wyniki nie doczekały się publikacji i zostały jedynie skrótowo przedstawione w maszynopisie jako sprawozdanie konserwatorskie (Romanow, 1986). Kolejne badania archeologiczne na grodzie w Bardzie przeprowadzono w 1991 roku pod kierunkiem Tomasza Płonki. Pomimo niewielkiej powierzchni wykopu, pozyskane materiały archeologiczne są jak dotąd najskrupulatniej opracowane i opublikowane (Markiewicz, 1993, s. 259-274; Rodak, 2010). Podsumowanie stanu badań nad grodem w Bardzie na początku XXI wieku i jego funkcji w ramach organizacji kasztelańskiej dokonane zostało przez Artura Boguszewicza (2010, s. 45-64, s. 191-192) i Sylwię Rodak (2017).

Historia budowlana

Prócz lakonicznych informacji o zagłębionych w podłoże obiektach archeologicznych w przebiegu ulicy Głównej oraz w zakolu Nysy na południe od linii kolejowej brak danych o charakterze i fazach rozwoju osadnictwa na podgrodziu. Można jedynie założyć, że świątynia przekazana joannitom, później przejęta przez augustianów, a następnie cystersów, znajdowała się tam, gdzie obecnie kościół parafialny. Wskazuje na to miedzioryt Wolfganga Kiliana wykonany na podstawie rysunku Christiana Vettera z około połowy XVII wieku, który sto lat później odtworzył także F. B. Werner. Przedstawia on zwartą zabudowę ciągnącą się wzdłuż południowej pierzei ulicy Głównej do miejsca, gdzie dawniej, jak i obecnie znajduje się kościół parafialny. Uwagę widza przykuwa jednak fakt, że wyobrażono tu nie jedną, lecz dwie świątynie stykające się dłuższymi ścianami. Jedna z nich jest w stanie nienaruszonym opisana jako „kościół niemiecki” (die Deutsche Kirche), druga natomiast jest poważnie zniszczona i opisana w legendzie jako kościół „czeski” (Die alte ruinierte Bohmische Kirche). Według późnej tradycji miał on być spalony w 1494 roku, względnie w 1525, w trakcie wielkiego pożaru miasteczka. Nie rozstrzygając tej kwestii można bez większego ryzyka założyć, że również w tym miejscu znajdował się kościół przekazany w 1189 joannitom. Zapewne też towarzyszył mu obejmujący szerszy areał podgrodzia dwór użytkowany przez sprawujących pieczę nad świątynią zakonników.

Charakterystyka wartości kulturowych

Ciągłość osadnictwa w Bardzie mogąca sięgać okresu przedpiastowskiego i dowodnie trwająca od XI wieku nieprzerwanie do dzisiaj jest wyjątkowym zjawiskiem nie tylko na Śląsku. Ochrona dziedzictwa kulturowego w obrębie historycznego centrum miejscowości stanowi szczególne wyzwanie ze względu na fakt jego funkcjonowania jako żywego organizmu miejskiego.

Ilustracje