Chocianów, pałac

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• księstwo legnickie 1296-1741
• historyczne nazwy miejscowości/obiektu: 1296-1301 – castrum Czotcznow, 1311 – Koczina, 1329 – Choczenow/Chotzenow die burk

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Pałac, zawierający w sobie elementy średniowiecznego zamku, jest umiejscowiony na łagodnej kulminacji w południowej części Chocianowa. Park otaczający pałac zajmuje powierzchnię około 20 ha. Od południa ograniczony jest terenami podmokłych łąk i bagien, a od północy zabudową miejską. Kompozycja parkowa opiera się na dwóch głównych osiach, krzyżujących się w centralnie umiejscowionym pałacu. Od strony południowo-zachodniej znajduje się dziedziniec honorowy z podjazdem do głównego wejścia. Z tej strony znajdują się również oficyny i dawny folwark, usytuowany bardziej na zachód. Oś południowo-wschodnia wychodziła na ogród regularny i parter wodny.

Budynek pałacu jest czteroskrzydłowy, na planie czworoboku, z masywnym ryzalitem od strony południowo-zachodniej i zredukowany do jednej osi od strony południowo-wschodniej. Od strony północno-zachodniej i północno-wschodniej umieszczone zostały dwa wykusze. W centralnej części budynku pałacowego ulokowana jest wieża o czworobocznym zarysie, której od południowego wschodu towarzyszy wewnętrzny dziedziniec na planie prostokąta, otoczony podcieniami. Od strony północno-wschodniej wieży towarzyszy tunelowa klatka schodowa. W skrzydle południowo-zachodnim znajduje się westybul z przejściem do skrzydeł południowo-wschodniego i północno-zachodniego, a także ukryte komine wejście do wnętrza wieży i na dziedziniec wewnętrzny. Skrzydło południowo-wschodnie jest jednotraktowe z amfiladowym układem czterech pomieszczeń. Skrzydło północno-wschodnie posiada dwa pomieszczenia w amfiladzie. Skrzydło północno-zachodnie jest dwutraktowe. W zewnętrznym trakcie zachodnim znajdują się cztery pomieszczenia w amfiladzie, natomiast w trakcie wschodnim, węższym, znajduje się korytarz biegnący wzdłuż skrzydła do tunelowej klatki schodowej i na dziedziniec wewnętrzny. Układ pomieszczeń na piętrze jest zbliżony do układu na parterze. Piwnica wyróżnia się dodatkowym traktem korytarzowym w skrzydle południowo-wschodnim. Pomieszczenie w południowo-zachodnim narożu piwnic wyróżnia się sklepieniem krzyżowym na dwóch gurtach, wspartych na kamiennych filarach.

Teren pałacu jest ogrodzony płotem i znajduje się pod nadzorem. Stan fundamentów i ścian magistralnych jest w dobrym stanie. Stropy zostały wymienione lub wzmocnione w całym budynku. Więźba dachowa jest częściowo wymieniona i zabezpieczona. Pałac, choć niezamieszkały i nieużytkowany, ulega postępującej degradacji.

Historia budowlana

Faza I (1296-1301)

Doskonale zachowanym elementem zamku średniowiecznego jest czworoboczna wieża, której pierwotną formę najpewniej można przypisać Bolkowi I w trakcie jego rządów opiekuńczych nad bratankami na rubieżach księstwa legnickiego w latach 1296-1301. Obiekt o wymiarach 8,10×8,20 m został wzniesiony z eratyków granitowych. Na wysokości pierwszego piętra, gdzie mur ma grubość ok. 2,5 m, znajdowało się przykryte stropem pomieszczenie o wymiarach 3,2×3 m i wysokości ok. 4,5 m. Wejście do niego znajdowało się co najmniej 10 metrów nad poziomem dziedzińca. Od strony lica zewnętrznego zachowały się relikty ostrołucznego portalu z żółtego piaskowca. Za nim znajdowała się wnęka drzwiowa szerokości 1,3 m, przykryta dwoma odcinkami muru, załamującymi się daszkowato. Pierwotny poziom podłogi nie zachował się.

Po lewej stronie od wejścia, w południowo-zachodniej ścianie pomieszczenia, znajdował się kominek. Ślady paleniska zostały zatarte w wyniku nowożytnych przebudów. Można jednak stwierdzić, że na wysokości ok. 2,5 m, licząc od rekonstruowanego poziomu podłogi, widoczny jest w grubości muru przewód kominowy o owalnym zarysie (średnicy ok. 1,4 m), który zwęża się ku górze, tworząc szyb zakończony pionową szczeliną w licu zewnętrznym wieży. Kształt i orientacja fragmentów piaskowcowych wsporników, zachowanych w ścianie pomieszczenia na styku z przewodem kominowym, wskazują, że kominek był nakryty kamienną kapą o rzucie półpierścienia, zapewne zwężającą się stożkowato ku górze.

Faza II (1. połowa XIV wieku)

W wyniku przebudowy, dokonanej najpewniej z inicjatywy Bolesława Rozrzutnego, księcia brzesko-legnickiego, w pierwszej połowie XIV wieku, powstały kolejne urządzenia w obrębie wieży. Z nie do końca jasnych przyczyn były one dostępne z poziomu znajdującego się ok. 1,5 m powyżej pierwotnego wejścia do pomieszczenia. Na tej wysokości przepruto przejście do wykusza latrynowego. Wchodziło się do niego przez przedsionek o wymiarach 1,2×1,0 m i wysokości 1,9 m, przykryty dwoma odcinkami muru, załamującymi się daszkowato. Lokalność zakończona była uskokiem w stosunku do kolejnego pomieszczenia. Można sądzić, iż w miejscu tym umieszczono futrynę drzwi zamykających locum secretum. W obrębie muru wieży, pomieszczenie sklepione łukiem odcinkowym zajmowało przestrzeń 0,9×1,0 m przy wysokości 1,5 m. Ślady nadwieszonego wykuszu, ewentualnie innych rozwiązań technicznych sanitariatu, zostały zatarte w czasach nowożytnych poprzez wstawienie niewielkiego okna w linii lica zewnętrznego muru wieży.

Na podobnym poziomie jak urządzenia latrynowe znajdowały się wnęki zakończone otworami okiennymi z maswerkami. Okno umieszczone w ścianie północno-wschodniej zachowało się jedynie fragmentarycznie, gdyż otwór ten w wyniku poszerzenia stał się w czasach nowożytnych wejściem do wieży dostępnym z poziomu poddasza pałacu. W doskonałym stanie zachowało się natomiast okno w ścianie północno-zachodniej. Prowadzącą do niego wnękę o szerokości 0,8 m i wysokości 2,1 m przykryto sklepieniem odcinkowym. Otwór okienny został zamknięty dwudzielnym maswerkiem z trójliściem wpisanym w koło w górnej części ostrołuku. Filarek środkowy o rzucie ośmioboku przedzielał dwa wąskie ostrołuczne okienka o wysokości 1,2 m. Przekrój węgarków i parapetu o przekroju trapezowatym odpowiadał zarysowi filarka.

Na uwagę zasługuje fakt, że do wyrównania ścian we wnęce okiennej użyto fragmentów cegieł – materiału, którego nie wykorzystywano do budowy wieży, wzniesionej wyłącznie z granitowych eratyków. Tym samym można uznać to za „datownik” wprowadzenia otworów okiennych w kolejnej, tzn. II fazie użytkowania wieży.

Faza III (2. połowa XV wieku)

Kolejna kondygnacja wieży o wymiarach 7,5×7,5 m miała ściany o grubości 1,5 m, wzniesione z cegieł o wymiarach 25-26×12,5×10 cm w wątku gotyckim. Pomieszczenie na tej kondygnacji, dostępne z niższego piętra przez współczesne, ażurowe schody drewniane, miało wymiary 4,5×4,5 m i było oświetlone symetrycznie rozmieszczonymi oknami w środkowej części każdej ze ścian, z parapetem około 0,8 m powyżej poziomu drewnianej podłogi. Silnie rozglifione otwory okienne były przykryte dwoma odcinkami muru, załamującymi się daszkowo.

Z cegieł ukształtowano szczelinowe okna o kotarowym wykroju szerokości 0,3 m i wysokości 0,86 m, których obecność pozwala datować tę kondygnację na okres po połowie XV wieku. Wschodni narożnik pomieszczenia prawdopodobnie wtórnie ulokowano urządzenie grzewcze, po którym zachował się ślad wykutego w ścianie przewodu kominowego (obecnie zamurowany). Wyżej położoną kondygnację tworzył barokowy hełm wieży.

Ilustracje

Dokumentacja w ramach projektu „Od grodu do zamku“

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie

Bimler 1943; Grundmann 1982, s. 151; Grajewski 1996; Guerquin 1957, s. 40-41; Guerquin 1984, s. 123-124; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 128-129; Lutsch 1889, s. 189-190; Müller 1837, s. 248; Pilch 2005, s. 47-48; Zimmermann 1785.

@collection{Bimler_1943,

title = {Die schlesischen Massiven Wehrbauten. Bd. IV: F\"{u}rstentum Liegnitz},

author = {K. Bimler},

year  = {1943},

date = {1943-01-01},

urldate = {1943-01-01},

publisher = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@techreport{Grajewski_1996,

title = {Chocian\'{o}w. Pa\lac, Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa, nr 1291 Dolno\'{s}l\k{a}skie},

author = {G. Grajewski},

year  = {1996},

date = {1996-01-01},

institution = {archiwum Wojew\'{o}dzkiego Urz\k{e}du Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

note = {maszynopis w archiwum Wojew\'{o}dzkiego Urz\k{e}du Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{grundmann_burgen_1982,

title = {Burgen, Schl\"{o}sser und Gutsh\"{a}user in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohnt\"{u}rme},

author = {G. Grundmann},

year  = {1982},

date = {1982-01-01},

urldate = {1982-01-01},

volume = {1},

address = {Frankfurt am Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{guerquin_1957,

title = {Zamki \'{s}l\k{a}skie},

author = {Bohdan Guerquin},

year  = {1957},

date = {1957-01-01},

urldate = {1957-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{guerquin_1984,

title = {Zamki w Polsce},

author = {Bohdan Guerquin},

year  = {1984},

date = {1984-01-01},

urldate = {1984-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{kajzer_kolodziejczyk_salm_2001,

title = {Leksykon zamk\'{o}w w Polsce},

author = {J. Kajzer and S. Ko\lodziejczyk and J. Salm},

year  = {2001},

date = {2001-01-01},

urldate = {2001-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Lutsch1891,

title = {Verzeichnis der Kunstdenkm\"{a}ler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkm\"{a}ler des Regierungsbezirk Liegnitz},

author = {H. Lutsch},

year  = {1891},

date = {1891-01-01},

urldate = {1891-01-01},

address = {Breslau},

note = {Bor\'{o}w Polski, s. 70-71;},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Muller1837,

title = {Vaterl\"{a}ndische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschl\"{o}sser Schlesiens},

author = {K. A. M\"{u}ller},

year  = {1837},

date = {1837-01-01},

urldate = {1837-01-01},

address = {Glogau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch2005,

title = {Leksykon zabytk\'{o}w architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\sszimmermann_1785,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 4},

author = {Friedrich Albert Zimmermann},

editor = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1785},

date = {1785-01-01},

urldate = {1785-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}