Chełmsko Śląskie, gm. Lubawka, motte

Obiekt w Chełmsku Śląskim to założenie typu motte, znajdujące się w obrębie zabudowań miasteczka. Ma zarys regularnego czworoboku (kwadratu) o zaokrąglonych narożach, otoczonego fosą i wałem zewnętrznym. Obiekt ten należy wiązać z siedzibą rycerską właścicieli miasteczka, funkcjonującą tutaj przed 1343 rokiem

Lokalizacjawoj. dolnośląskie, pow. kamieniogórski, gm. Lubawka
Współrzędne50.6682478 N, 16.0673759 E
Obszar AZP89-19
Chronologiapełne średniowiecze, późne średniowiecze
AutorzyArtur Boguszewicz
Data udostępnienia24.05.2024
CHEŁMSKO ŚLĄSKIE, położenie obiektuna numerycznym modelu terenu (oprac. Piotr Błoniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])
CHEŁMSKO ŚLĄSKIE, położenie obiektu na numerycznym modelu terenu (oprac. Piotr Błoniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

Jak cytować?

Boguszewicz Artur. Chełmsko Śl., gm. Lubawka, motte, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/chelmsko-sl-gm-lubawka-motte/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 25.03.2025.

Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach

Opis

Przynależność administracyjna i toponomastyka

  • do 1289 Królestwo Czeskie, 1289-1290 księstwo lwóweckie, 1290-1221 księstwo fürstenberskie, 1221-1741 księstwo świdnickie, do 1368 ? dystrykt trutnovski, do 1741 Weicbild Landeschut, 1741-1945 Kreis Landeschut, województwo wrocławskie (1945-1975), województwo wałbrzyskie (1975-1998)
  • historyczne nazwy miejscowości: 1289 – oppidum Shonenberch, 1324 – Schonenberk, 1332 – Schonberg, 1368 – Schoneberg.

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Obiekt typu motte znajdujący się w obrębie zabudowań miasteczka. Założenie o zarysie regularnego czworoboku (kwadratu) o zaokrąglonych narożach, otoczone jest fosą i wałem zewnętrznym. Nasyp o średnicy około 40 m u podstawy miał na powierzchni plateau średnicę 23 m. Na jego szczycie znajduje się budynek o wymiarach 35,5×37 m, o skomplikowanym układzie pomieszczeń, identyfikowany z dawnym dworem. Obiekt ten, w wyniku remontu, uzyskał jednolity wystrój fasady charakterystyczny dla budownictwa z początku XX wieku. Wówczas też mieścił się tu urząd pocztowy.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i dóbr ziemskich

  • 1289 – król czeski Wacław II przekazał miasteczko [oppidum] Chełmsko wraz ze wsiami Miszkowice, Kochanów, Dobromyśl i Královec w kraju hradeckim księciu lwóweckiemu [od 1290 świdnickiemu] Bolkowi I, według granicy działu wodnego (SUb V, nr 426)[ref]Dokument ten wskazuje, że przed 1289 rokiem to czescy Przemyślidzi posiadali te tereny, a centrum ich dóbr stanowiło królewskie miasteczko Chełmsko Śląskie oraz kilka odległych od siebie wsi. Być może to oni byli inicjatorami lokacji miasteczka w latach 1278–1289, lub panowie ze Švábenic przed 1278 rokiem (Wolf 1968; Wiszewski 2015, s. 38 i nn.).[/ref]
  • 1324 – Budimir i Neček ze Skalicy[ref]Rycerz wywodził się z przygranicznej Skalicy w kraju hradeckim (Wojdyła 2016, s. 61–94)[/ref] oraz Taso z Hanenbercku z synem Luiczko oświadczyli, że wójt Marcin kupił od wcześniejszej wójtowej Elżbiety wójtostwo w Chełmsku Śląskim. W skład majątku wchodziły: dwa wolne łany, dwa młyny, dwa stawy rybne, trzy jatki z czterema oknami, pięć ław chlebowych, cztery ławy obuwnicze, jedna łaźnia, dwór w granicach rynku (una curia in circulo locanda) oraz denar sądowy (RS 4379).
  • 1343 – Bolko II świdnicki oświadczył, że panowie Jerik de Ysenberg i Przech de Gutinstein sprzedali klasztorowi i opatowi cystersów w Krzeszowie, a także rycerzowi Konradowi Juvenisowi Czirnowi (jemu i jego żonie dożywotnio, a po ich śmierci klasztorowi) miasto Chełmsko Śląskie z przyległymi wsiami: Wójtowa, Błażkowa Dolna, Olszyny (tj. dwoma wsiami Leutmansdorf i Catzbach), Střitež oraz Lutolsdorf. Transakcja obejmowała wszelkie przywileje i prawa zgodne zarówno z prawem polskim, jak i czeskim (APWr, Rep. 83 nr 81/63, 82/64; LuBS I, s. 491–493).
  • 1351 – Dokument Bolka II świdnickiego wystawiony w Chełmsku Śląskim (SRS I, nr 23).
  • 1360 – Bolko II świdnicki oświadczył, że rycerze Jerik de Ysinberg i Przech de Gutinstein, działając jako prokuratorzy i opiekunowie Nečka ze Skalicy i jego rodzeństwa, sprzedali niegdyś za 280 grzywien Chełmsko Śląskie z przyległościami. Neček jednak nie otrzymał od opiekunów pieniędzy, dlatego opat cystersów wypłacił mu odszkodowanie powiększone o 10 grzywien, za co Neček dokonał rezygnacji z dóbr (APWr, Rep. 83 nr 102/84).
  • 1361 – Neček, syn Nečka ze Skalicy, oraz Paszko, syn Hermana, przekazali opatowi krzeszowskiemu wszelkie prawa do Chełmska Śląskiego (APWr, Rep. 83 nr 106/88).
  • 1371 – Neček, syn Nečka ze Skalicy, spłacił opatowi krzeszowskiemu 10 grzywien jako ostateczną rekompensatę za sprzedaż dóbr (APWr, Rep. 83 nr 122/104).

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

W 1289 r. Wacław II oddał Bolkowi I miasteczko z okolicznymi wsiami (SUb. t. V nr 426). Znajdowało się ono jednak w bezpośrednim posiadaniu czeskich rodów rycerskich. W 1324 r. Budimer i Natko ze Skalic oraz ich synowie, a także Tasso von Hanenberck i jego syn Luiczco sprzedali wójtostwo i należne mu uposażenie wójtowi Marcinowi (RS. 4379). Przy tej okazji wymieniono dwór leżący przy rynku. W 1343 r. Jerico de Zsinberg i Presech de Gutinsteyn sprzedali klasztorowi w Krzeszowie i Konradowi de Cyrna miasteczko Chełmsko z przynależnymi mu pięcioma wsiami za 280 grzywien. Poczyniono jednak zastrzeżenie, że po śmierci Konrada i jego żony Małgorzaty, ich część majątku miała przejść na własność cystersów krzeszowskich (Rśl. t. 1, nr 104-105). Dokument z 1360 r. informuje, że Jerico de Zsinberg i Presech de Gutinsteyn, sprzedając Chełmsko, działali w imieniu Natka ze Skalic młodszego i jego rodzeństwa, którzy jednak nie otrzymali od swoich opiekunów należnych 280 grzywien. W tej sytuacji opat krzeszowski zawarł ugodę z Natkiem i przyznał mu 10 grzywien jako zadośćuczynienie (Rśl, t. 5, nr 134).

Mimo długotrwałego funkcjonowania miasteczka w obrębie władztwa Piastów świdnickich, administracyjnie przynależało ono do dystryktu trutnowskiego, o czym świadczy dokument Lewe, wójta dziedzicznego Trutnowa, wystawiony w Chełmsku w 1368 r. (LANDBUCH, I, nr 233).

Historia budowlana

Ze względu na lokalizację, założenie obronne typu motte w Chełmsku trudno identyfikować z dworem wójtowskim wspomnianym w 1324 r., który miał się znajdować przy rynku (curia in circulo locanda). W związku z tym obiekt ten należy wiązać z siedzibą rycerską właścicieli miasteczka, funkcjonującą tu przed 1343 r. Czworoboczny zarys stożka może wskazywać na powstanie tego obiektu bliżej połowy tego stulecia. Można również domniemywać, że w momencie przejęcia miasteczka przez cystersów krzeszowskich, rezydencja rycerska była wzniesiona z na tyle solidnych materiałów, że mnisi byli zainteresowani jej użytkowaniem i rozbudową w późniejszych czasach.

Ilustracje

Ilustracje

Literatura

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie

Grundmann 1982, s. 163; Guerquin 1957, s. 40; Guerquin 1974, s. 106; Hellmich 1936, s. 105; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 105-107; LANDBUCH 2004; Müller 1837, s. 532; Nowakowski 2017, s. 279-280; Pawłowski 1978, s. 215; RS 4379; Rep. 83 nr 81/63, 82/64; LuBS I, s. 491–493; SRS I, nr 23; Rep. 83 nr 102/84; Rep. 83 nr 106/88; Rep. 83 nr 122/104; Wolf 1968, s. 105-116; Musil 2009, s. 299; Wiszewski 2015, s. 38 and nn.; Wojdyła 2016, s. 61–94.

APW WSPŚ = Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej Technical Report

0000, (sygn. 719, s. 3, 231-236).

BibTeX

Grundmann G

Burgen, Schlösser und Gutshäuser in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohntürme Book

Frankfurt am Main, 1982.

BibTeX

Guerquin B

Zamki śląskie Book

Warszawa, 1957.

BibTeX

Guerquin B

Zamki w Polsce Book

Warszawa, 1974.

BibTeX

Hellmich M

Burghügel im Bober-Katzbachgebiet Journal Article

In: Altschlesische Blätter, 1936.

BibTeX

Kajzer J; Kołodziejczyk S; Salm J

Leksykon zamków w Polsce Book

Warszawa, 2001.

BibTeX

Hellmich M

Kartoteka grodzisk Hellmicha, Chełmsko Śl. Technical Report

0000, (archiwum Muzeum Archeologicznego, oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia).

BibTeX

MAW = Muzeum Archeologiczne, oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia Technical Report

0000, (sygn. MA/A/380).

BibTeX

Müller K A

Vaterländische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens Book

Glogau, 1837.

BibTeX

Musil F; Flecman O

Dějiny východních Čech v pravěku a středověku (do roku 1526) Book

Hradec Králové, 2009.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl V = Regesty śląskie. T. V, 1360 Bachelor Thesis

Wrocław, 1992.

BibTeX

Nowakowski D

Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne Book

2017.

BibTeX

Pawłowski A

Grody stożkowate, ostrosłupowe i wieże mieszkalno-obronne na Śląsku w średniowieczu PhD Thesis

KHASiT Politechniki Wrocławskiej, 1978.

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1301-1315, Bd. XVI Collection

Breslau, 1892, (używany również skrót 'RS' lub 'RSIV').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316-1326, Bd. XVIII Collection

Breslau, 1898, (używany również skrót 'RS' lub 'RS V').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1327-1333, Bd. XXII Collection

Breslau, 1903, (używany również skrót 'RS').

BibTeX

Wutke K; Randt E; Bellée H (Ed.)

CDS XXIX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1334-1337, Bd. XXIX Collection

Breslau, 1923, (używany również skrót 'RS').

BibTeX

Wutke K; Randt E; Bellee H (Ed.)

CDS XXX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1338-1342, Bd. XXX Collection

Breslau, 1925.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH I = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376 Collection

Poznań, 2000.

BibTeX

Grünhagen C; Markgraf H (Ed.)

LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection

Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).

BibTeX

Grünhagen C (Ed.)

RS I = Regesten zur schlesischen Geschichte. Namens des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens. T. 1: Bis zum Jahre 1250 Collection

Breslau, 1869.

BibTeX

Stenzel G A (Ed.)

SRS I = Scriptores Rerum Silesiacarum, t. I: Sammlung schlesischer Geschichtschreiber Collection

Breslau, 1835, (używany skrót również Annales...;).

BibTeX

Appelt H; Irgang W (Ed.)

SUb I = Schlesisches Urkundenbuch. Tom I Collection

Köln, 1963.

BibTeX

Irgang W (Ed.)

SUb II = Schlesisches Urkundenbuch. Tom II Collection

Köln-Graz-Wien, 1977.

BibTeX

(Ed.)

SUB III = Schlesisches Urkundenbuch. Tom III Collection

Köln, 1984.

BibTeX

Appelt H; Menzel J; Irgang W (Ed.)

SUb V = Schlesisches Urkundenbuch. Tom V: 1282-1290 Collection

Köln-Weimar-Wien, 1993.

BibTeX

Appelt H; Menzel J; Irgang W (Ed.)

SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Tom VI: 1291-1300 Collection

Köln, 1998.

BibTeX

Irgang W (Ed.)

SUb IV = Schlesisches Urkundenbuch. Tom IV Collection

Köln-Weimar-Wien, 1988.

BibTeX

Wiszewski P

Świat na pograniczu. Dzieje Lubawki i okolic do 1810 r. Book

Wrocław, 2015.

BibTeX

Wojdyła S

Ród panów ze Skalicy herbu Strzemię i ich potomków do początków XIX w. Genealogia, majątki oraz związki ze Śląskiem i ziemią Kłodzką Journal Article

In: Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, vol. 71, no. 1, pp. 61-94, 2016.

BibTeX

Wolf V

Jak probíhala hranice českého státu východním Podkrkonoší v poslední čtvrtině 13. století? Book Chapter

In: Schulz, J. (Ed.): Sborník prací k sedmdesátinám univerzitního profesora PhDr. Ladislava Hosáka, pp. 105-116, Olomouc, 1968.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl I = Regesty śląskie. T. I, 1343-1348 Collection

Wrocław, 1975.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl II = Regesty śląskie. T. II, 1349-1354 Collection

Wrocław, 1983.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl III = Regesty śląskie. T. III, 1355-1357 Collection

Wrocław, 1990.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl IV = Regesty śląskie. T. IV, 1358-1359 Collection

Wrocław-Warszawa, 1992.

BibTeX

Lokalizacja