Struga (gm. Stare Bogaczowice), dwór obronny

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Współczesna: gmina Stare Bogaczowice, pow. wałbrzyski, woj. dolnośląskie.
• Historyczne jednostki administracyjne: 1291–1321 – księstwo fürstenberskie; 1221–1741 – księstwo świdnickie; 1741–1818 – Kreis Schweidnitz; 1818–1945 – Kreis Waldenburg; 1945–1975 – woj. wrocławskie; 1975–1998 – woj. wałbrzyskie.
• Historyczne nazwy miejscowości: 1293 – Adellungsbach; 1312, 1321, 1329 – Adelungesbach; 1314 – Adlungisbach; 1337 – Adlingsbach; 1453 – Adelsbach.

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Struga, po raz pierwszy wymieniona w 1293 r. (SUb VI, nr 110), jest modelowym przykładem wsi łanowej z czasu zasiedlania puszczańskich obszarów Przedgórza Sudeckiego. Obecność intensywnego osadnictwa pod koniec XIII w. potwierdziły badania archeologiczne wykonane w rejonie obecnego pałacu (Boguszewicz 2005). Aż do początków XX w. we wsi znajdowały się dwie siedziby szlacheckie: dolna i górna. Dolną zlokalizowano w centralnej części wsi, w odległości zaledwie 150 m od kościoła parafialnego. Z tego powodu należy uznać ją za starszą od górnej, położonej na płd. krańcu wsi. Zachowany do dziś dolny dwór to czteroskrzydłowa budowla z wewnętrznym dziedzińcem, która pierwotnie była otoczona fosą, zasilaną przez płynący nieopodal strumień Czyżynka. Pałacowi towarzyszą budynek oficyny, folwark po wsch. stronie drogi oraz założenie parkowe od płd.-zach. Pałac jest obecnie zabezpieczony i w trakcie renowacji.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i obiektu

• 1293–1314 – rycerz Heineman ze Strugi, świadek na dokumencie Henryka V Grubego, księcia legnickiego i wrocławskiego, oraz Konrada von Reichenbach, sołtysa Dzierżoniowa (SUb VI, nr 110; RS 3416; Jurek 1998, s. 142)
• 1312 – Konrad ze Strugi (RS 3311, 3314–3316)
• 1321–1329 – Jan ze Strugi (RS 4137, 4815)
• 1322 – Henryk ze Strugi (RS 4182)
• 1324 – Gunter ze Strugi, mąż Elżbiety, córki Witka Czecha z Rodov (Jurek 1998, s. 108)
• 1337 – potwierdzenie prawa niemieckiego dla Świebodzic z prawem mili obejmującym wieś Strugę (RS 5882)
• 1366 – dobra Heinka Besewoy (Landbuch I, nr 116)
• 1377 – Ulryk Schaff ufundował kościół w Strudze (Stillfried-Rattonitz I, s. 35); Ulryk był burgrabią zamku Grodno, posiadał Strugę, zapewne Wałbrzych, a także wraz z bratem dobra w ziębickim (Jurek 1998, s. 280)
• 1382 – Ulryk Schaff zapisał w oprawie całą wieś z folwarkiem żonie Ilse oraz prawo patronatu kościoła (Stillfried-Rattonitz I, s. 160; Landbuch I, nr A 83)
• 1385 – Franczko, Jadwiga ze Strugi (Landbuch II, 127)
• 1385–1392 – Stefan Goldenhaupt ze Strugi (Landbuch II, 81, 462, 578, 788, 866, 1014, 1117)
• 1387, 1388 – Stefan i Franczko, bracia ze Strugi (Landbuch II, 462, 571)
• 1395–1407 – Franczko ze Strugi (Landbuch II, 1425; Landbuch III, passim)
• 1400 – Ulrich v. Czettritz, posiadał Cisy, zm. 1450 w Strudze, pochowany w Wałbrzychu, gdzie ufundował kościół (Zimmermann 1785, s. 404–405)
• 1426 – Ulryk Schaff sprzedał dobra w Strudze Heinke Liebenthalowi (Stillfried-Rattonitz I, s. 163; Pflug, s. 5)
• 1453 – po śmierci Henryka Schaffa – z rozkazu królewskiego – dobra w Strudze przejął Herman Czettritz, który siedział w Strudze (Stillfried-Rattonitz I, s. 164; CDS XXVII, s. 161)
• 1466 – jeden z synów Hermana, Hans, „in Adelsbach manens”, zanim przeniósł się na zamek Nowy Dwór w Wałbrzychu
• 1470 – w Strudze wzmiankowany Zygmunt, syn Ulricha von Czettritz (Zimmermann 1785, s. 404–405); jego syn był paziem (Kammerjunker) króla Ludwika Jagiellończyka i towarzyszył mu w bitwie pod Mochaczem w 1526 r. (Zimmermann 1785, s. 404–405)
• 1541 – wzmiankowani Ulrich v. Czettritz (zm. w Strudze) oraz jego brat Georg (Zimmermann 1785, s. 404–405)
• 1545 – data śmierci Georga v. Czettritz (brata Zygmunta i Ulricha), męża Doroty v. Dohna, pana na Nowym Dworze i Strudze (inskrypcje na nagrobkach w kościele parafialnym w Strudze)
• 1545 – data śmierci na nagrobku Zygmunta Czettritza ze Strugi w kościele parafialnym
• 1545 – wzmiankowany w Strudze Abraham v. Czettritz, syn Ulricha, oraz jego brat Hans Georg (Zimmermann 1785, s. 404–405)
• 1550 – Abraham von Czettritz na Strudze (Ritterdienste.SJ.1550, s. 8)
• 1576 – Abraham von Czettritz na Strudze (Treblin 1908, s. 120–124)
• 1577 – Abraham von Czettritz ze swym synem Abrahamem i dwoma kuzynami udali się do Pragi na pogrzeb cesarza Maksymiliana II (Czettritz und Neuhaus 1907, s. 406)
• Abraham von Czettritz (ur. 1560 – zm. 1598), syn Ulricha von Czettritz, wnuk Georga von Czettritz i Doroty von Dohna, a ze strony matki rodzin von Nimptsch i Gotsche, mąż Magdaleny (1565–1603) (inskrypcje i herby na nagrobku Abrahama w kościele parafialnym w Strudze)
• 1602 – Abraham von Czettritz na Strudze (Ritterdienste.SJ.1602, s. 19), syn Abrahama?
• dobra w Strudze przejął Heinrich v. Czettritz z Wałbrzycha; w 1682 sprzedał Nowy Dwór Gütherowi Ernstowi Heinrichowi v. Czettritz auf Seitendorf; Strugę odziedziczyła jego jedyna córka – Maria Katharina (Zimmermann 1785, s. 404–405)
• 1717 – Maria Catharina Freiin von Bibran z domu von Czettritz posiadaczką dolnego zamku w Strudze, Białego Kościoła, Wałbrzycha i Cieszowa (Matrykuła.S.J.1717, s. 5), zm. w Strudze w 1718 r.
• 1731 – Christian von Kluge posiadał w Strudze dolny i górny majątek oraz Cieszów i Nowy Lesieniec (Matrykuła S.J.1731, s. 10)
• 1733 – Christian von Kluge posiadał oba majątki w Strudze; od niego odkupił je Karl Ferdinand Freyherr von Seher-Thoß i jego siostra Maria Eleonora, zamężna z generałem von Prittwitz (Zimmermann 1785, s. 404–405)
• od 1779 – Charlotte Sophie Tugendreich, z domu von Lieres, verw. v. Hohendorf (Zimmermann 1785, s. 404–405)
• 1830 – Karl Baron Richthofen posiadał górny i dolny majątek w Strudze (Knie 1830, s. 1–2)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Pierwsza wzmianka o wsi kryje się w predykacie rycerza Heinemana, który pisał się de Adellungesbach, czyli „ze Strugi”, już w 1293 r. Był to przedstawiciel rodzimego rycerstwa, czynny na dworze Henryka V Grubego oraz Konrada von Reichenbach, sołtysa Dzierżoniowa (SUb VI, nr 110; RS 3416; Jurek 1998, s. 142). W następnym pokoleniu (?) pisało się ze Strugi wiele osób: Konrad (1312; RS 3311, 3314-3316), Jan (1321-1329; RS 4137, 4815), Henryk (1322; RS 4182), Gunter (1324; Jurek 1998, s. 108), co pozwala przypuszczać, że miały one we wsi obronną siedzibę, zapewne dolną. W 1337 r. Bolko II świdnicki potwierdził prawo niemieckie dla Świebodzic z prawem mili obejmującym Strugę (RS 5882). W 1366 r. jakiś majątek (górny?) należał do Heinka Besewoya (Landbuch I, nr 116).

Od 1321 r. dobra w Strudze były w posiadaniu rodziny Schaff (Jurek 1998, s. 280; Landbuch I–III, passim). W 1377 r. Ulryk Schaff (1321-1382) ufundował w niej kościół (Stillfried-Rattonitz I, s. 35), a w 1382 r. zapisał w oprawie swojej żonie Ilze folwark, dobra i wieś oraz prawo patronatu kościoła (Stillfried-Rattonitz I, s. 160; Landbuch I, nr A 83). Ulryk był burgrabią zamku Grodno, prócz Strugi posiadał zapewne Wałbrzych i jakieś dobra w ziębickim. Wraz z bratem Reinczke niezwykle często świadczyli na dokumentach Bolka II; zasługi oddane księciu sprawiły, że herb Schaffów znalazł się na jego tumbie grobowej (Jurek 1998, s. 280, przyp. 9). W latach 1385-1407 ze Strugi pisali się Jadwiga (Landbuch II, 127) oraz bracia Franczko (Landbuch II, 462, 571, 1425; Landbuch III, passim) i Stefan Goldenhaupt (Landbuch II, 81, 462, 578, 788, 866, 1014, 1117). W 1426 r. Ulryk Schaff sprzedał jakieś dobra w Strudze Heinke Liebenthalowi (Stillfried-Rattonitz I, s. 163; Pflug, s. 5). Ostatecznie związki Schaffów ze Strugą zakończyły się w 1453 r., kiedy po śmierci Henryka, z rozkazu królewskiego, dobra w Strudze przejął Herman Czettritz/Zettritz, który już siedział w Strudze (Stillfried-Rattonitz I, s. 164; CDS XXVII, s. 161). W ich skład wchodziła siedziba i folwark (Gesesse und Vorwerk), które zapisał żonie Barbarze na wypadek swej śmierci.

Związki Czettritzów ze Strugą rozpoczął Ulrich von Czettritz, który w 1400 r. posiadał Cisy, ale w 1450 r. zmarł w Strudze, co pozwala przypuszczać, że w niej rezydował. Pochowano go w Wałbrzychu, gdzie ufundował kościół (Zimmermann 1785, s. 404-405). W dokumencie mówiącym o zakupie dóbr w Strudze w 1453 r. przez Hermana Czettritza pojawił się dopisek, że wówczas „siedział on w Strudze” (Stillfried-Rattonitz I, s. 164; CDS XXVII, s. 161). Jeśli więc zamieszkiwał Strugę, to zapewne dwór górny. Dlatego dopiero akt z 1453 r. pozwala przypisywać Czettritzom działania budowlane prowadzone na dolnym zamku. Do nich zapewne należało postawienie wyżej opisanej baszty alkierzowej (1) oraz, w kolejnym etapie, zdublowanie jej przez basztę bramną (2), zabezpieczającą wejście na I piętrze.

Spośród Czettritzów rezydujących na Strudze znamy Zygmunta, wzmiankowanego w 1470 r., oraz jego ojca Ulricha. Syn Zygmunta był paziem Ludwika Jagiellończyka i towarzyszył mu w 1526 r. w bitwie pod Mohaczem (Zimmermann 1785, s. 404-405). W 1541 r. wzmiankowano na Strudze i Nowym Dworze następnego Ulricha (Zimmermann 1785, s. 404-405) oraz jego brata Georga, męża Doroty v. Dohna, który zmarł w 1545 r. (dane z inskrypcji na nagrobkach Georga i Doroty w kościele parafialnym w Strudze). Po Ulrichu majątek odziedziczył syn Abraham, wzmiankowany w latach 1545, 1550, 1576 (Zimmermann 1785, s. 404-405; Ritterdienste.SJ.1550, s. 8; Treblin 1908, s. 120-124), a następnie Abraham, wnuk Georga i Doroty, zmarły w 1598 r. (dane z inskrypcji i herbów na nagrobku Abrahama von Czettritz [1560-1598], męża Magdaleny von Retschin). Dwaj ostatni Abrahamowie stali za wielką rozbudową renesansową zamku, która odbywała się etapami i w efekcie uczyniła z niego reprezentacyjną siedzibę rodową. W 1602 r. Struga należała do kolejnego Abrahama von Czettritz (Ritterdienste.SJ.1602, s. 19), a następnie dobra rodowe przejął Heinrich von Czettritz z Wałbrzycha, który w 1682 sprzedał Nowy Dwór (Zimmermann 1785, s. 404-405). Strugę odziedziczyła jego jedyna córka, Maria Katharina (Matrykuła.S.J.1717, s. 5).

Stan badań

• Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4727/667 z 28.03.1960 r., oficyna pod nr A/1100 z 14.01.2009 r., a park pod nr A/4728/850/WŁ z 18.09.1981 r.
• W 1996 roku powstała biała karta, opracowana przez Ewę Kicę, obejmująca opis budynku, inwentaryzację rzutu parteru oraz inwentaryzację fotograficzną.
• Artur Boguszewicz w 2004 roku, w trakcie osuszania fundamentów pałacu w Strudze, przeprowadził badania archeologiczne, na podstawie których opracował rozwarstwienie chronologiczne przedstawione w sprawozdaniu z prac (Boguszewicz 2004).

Historia budowlana obiektu

Faza 1 (XIV w.)

Najstarsze kamienne partie odkryte w obrębie dzisiejszego pałacu wyznaczają prostokątne założenie o wymiarach 26 x 19 m, zamknięte murem obronnym oraz wałem i fosą. Kamienny, głęboko posadowiony mur o grubości 2-2,4 m (Boguszewicz 2004, sondaż 6) najlepiej zachował się u podstawy ścian płd.-wsch. i płd.-zach., a także na fragmencie płn.-zach. wewnętrznej ściany przyziemia. Tam, tuż przy narożniku wsch., znajdowało się pierwotne wejście na dziedziniec zamku; było ono wąskie, z prześwitem 1,15 m, sklepionym kolebkowo. Czwarty bok założenia wyznaczył kamienny fundament renesansowej wieży schodowej, na którym ją postawiono z wykorzystaniem ostańca średniowiecznego obwodu. Wspomniane wejście na dziedziniec było od zewnątrz flankowane przez niewielką cylindryczną basztkę lub przyporę o średnicy 2,1 m (Boguszewicz 2024, sondaż 2). Znajdowała się ona w narożniku wsch. Od środka wejście było zabezpieczone niewielką śluzą, po której przetrwał zarys urwanej ściany. Wewnątrz zamku znajdowały się głównie zabudowania w konstrukcji ryglowej, co potwierdził sondaż archeologiczny (Boguszewicz 2004, sondaż 1).

Nie jest jasne, czy w tej fazie, czy w następnej, w płd. narożniku zamku stanęła dwupiętrowa, kamienna wieża mieszkalna o wymiarach 11 x 7,5 m (w trakcie oględzin zamku dokonanych w 2025 r. stwierdzono dostawienie płn.-wsch. ściany wieży do muru obronnego). Jej przyziemie, zagłębione o ok. 1 m poniżej poziomu dziedzińca, nakryto kamienną, lekko zaostrzoną kolebą. Wejście doń z poziomu dziedzińca wiodło przez schodowy korytarzyk, wzdłuż ściany płn. Wejście na piętro było niezależne i musiało prowadzić z ganku obiegającego mury obwodowe. We wnętrzu, w ścianie płd.-wsch., czytelne są dwie wnęki okienne z sediliami, wtórnie obniżone i zamurowane. Na II piętrze zachowały się pozostałości malowideł ściennych, m.in. sceny nawiązujące do legend arturiańskich.

Faza 2 (XV w.)

Nowy dom zamkowy stanął przy płd.-wsch. odcinku muru obronnego, zamykając przestrzeń pomiędzy wieżą a wejściem na dziedziniec. Tym samym utworzono dwupiętrowe skrzydło mieszkalne o łącznych wymiarach 26 x 7,5 m. W części dobudowanej do wieży miało ono nieco inną dyspozycję pionową, tj. przyziemie dostępne bezpośrednio z poziomu dziedzińca oraz I piętro podwyższone o ok. 1 m w stosunku do wieży.

Zapewne w tej samej fazie rozwoju zabudowy, niejako na przedłużeniu na płn. nowego domu, ale już po zewnętrznej stronie muru obronnego, powstała jednopiętrowa baszta alkierzowa na planie kwadratu o boku 5 m. W ścianach sklepionego kolebą przyziemia zachowały się dwa wąskie okienka: strzelnice umieszczone na środku dwóch ścian. Trzecia ściana (płn.-zach.), w dużym stopniu wyburzona w XX w., też zapewne miała taką strzelnicę, a więc jedną z funkcji dobudowanej baszty było zablokowanie pierwotnego wejścia na dziedziniec zamku. Stało się ono otworem komunikującym przyziemie baszty z domem zamkowym. Co do funkcji alkierza na I piętrze, pozostaje ona jak dotąd zagadką (z racji orientacji baszty alkierzowej pojawiło się przypuszczenie, że mogła to być kaplica, jednakże fakt obecności kościoła, który pozostawał pod patronatem właścicieli zamku i pełnił funkcję nekropolii dla kilku pokoleń Schaffów i Czettritzów, czyni to przypuszczenie wątpliwym). Lepszą propozycją wydaje się gabinet (studiolo). Na jego dwóch ścianach zachowały się warstwy polichromowanych tynków, z których najstarsza, hipotetycznie datowana na schyłek średniowiecza, przedstawia wielobarwne słoneczniki lub owoce granatu.

Nowe wejście do zamku urządzono w tej samej ścianie co dawne, z przesunięciem o 5,5 m w stronę zach., lecz na poziomie I piętra. Było ono zapierane potężną belką ryglującą (wym. 25 x 29 cm), przetrwałą wraz z prowadnicą rygla o długości ok. 1,8 m. Wprawdzie drugie ościeże otworu nie zachowało się, gdyż w późniejszym okresie w jego miejscu wprowadzono schody kręte, lecz z długości rygla i położenia go względem domu zamkowego, a także poziomu terenu i fosy, wynika, że otwór miał szerokość ok. 1,3 m, musiał być dostępny przez zewnętrzną rampę i poprzedzony zwodzonym mostem.

Faza 3 (od lat 40. XVI w.)

3a. Na pierwszy etap przebudowy renesansowej zamku należy patrzeć przez pryzmat wysokiej jakości artystycznej detalu architektonicznego, który zachował się jako materiał użyty wtórnie – bądź podczas wymiany renesansowego portalu bramnego na barokowy w latach 30. XVIII w., bądź został wbudowany w basztę latrynową z XVII w. Przedstawia on fragmenty płycin z dekoracją kandelabrową bądź geometryczną z motywem rąbów, 10 głowic pilastrów i 13 płaskorzeźbionych płycin pochodzących z impostów nad gzymsem i głowicami. Metodą porównawczą można datować je na lata 40. XVI w. (i wiązać z warsztatem komasków działających na zamkach w Brzegu, Świdnicy i Bolkowie). Wyróżnikami architektonicznymi budynków powstałych w tej fazie były mury wznoszone głównie z kamienia z dodatkiem cegieł o formacie średniowiecznym (format ten charakteryzował się grubością min. 8 cm i występowaniem śladów palców na szerokich płaszczyznach cegieł) oraz nierówny, chropawy tynk grubo pokryty pobiałą. Wystąpiły one na ośmiobocznym bębnie wieży zegarowej, nadbudowanej nad średniowieczną basztą bramną (2), i na płd.-wsch. ścianie szczytowej dwudzielnego budynku będącego zalążkiem nowego skrzydła zamku, które „wyszło” w stronę płd. i płn.-zach. poza obręb średniowiecznego muru obronnego.

3b. (ok. 1565 r.) Data ta wystąpiła na głowicy kolumny w wielkiej sieni nowego skrzydła płn.-zach., wyznaczając kres lub raczej początek drugiego etapu przemian renesansowych dworu. Wyróżnikami budowlanymi tej fazy był stopniowy zanik cegieł o średniowiecznym formacie, zastępowanych drobną cegłą o wysokości 6,0–7,5 cm, dekorowanie sklepień kolebkowo-krzyżowo wydatnymi szwami i stosowanie grubych tynków (na żwirowym podkładzie), pokrytych gładką wyprawą i polichromią w postaci pseudo-boniowania obwiedzionego paskami w kolorze ceglastym i białym. W omawianym etapie został ukształtowany układ przestrzenny zamku, złożony z trzech jednotraktowych skrzydeł: płd.-wsch. o metryce średniowiecznej, płd.-zach. z drugiej ćwierci XVI w. i skrzydła płn.-zach. z ok. 1565 r. Z czwartej strony (płn.-wsch.) dziedziniec został zamknięty ścianą kurtynową z portalem bramnym, poprzedzonym mostem przerzuconym nad fosą wodną. Pomieszczenia w przyziemiach zamku w większości miały charakter gospodarczy lub magazynowy. Wyjątek stanowiła wielka, reprezentacyjna sień z kolumną na środku, położona tuż przy wjeździe na dziedziniec, w skrzydle płn.-zach. Na drugim krańcu zamku, w skrzydle płd.-zach., umieszczono dużą kuchnię z kominem biegnącym po ścianie szczytowej. Na poziomie I piętra w skrzydle płd.-wsch. mieściły się dwa apartamenty mieszkalne, każdy złożony z izby i komory, oraz bogato polichromowany alkierz o funkcji kaplicy lub studiolo. Apartamenty rozdzielała sień dostępna bezpośrednio z krużganka. Piętro skrzydła płn.-zach. niemal w całości wypełniała ogromna, uroczysta jadalnia (tafelstube), a na obu jej krańcach znajdowały się izby pod malowanymi stropami kasetonowymi typu weneckiego. Osobliwością jadalni był malarski cykl portretowy cesarzy Rzymu i Świętego Cesarstwa Niemieckiego, ukazanych w medalionach (średnicy ok. 1,5 m), pojedynczych lub splecionych po cztery, z iluzjonistyczną dekoracją rollwerkową (powstała ona po pogrzebie cesarza Maksymiliana II Habsburga w 1577 r., na który udał się do Pragi Abraham von Czettritz ze swym synem Abrahamem i dwoma kuzynami; Czettritz und Neuhaus 1907, s. 406). Tafelstube była dostępna z dziedzińca przez wieżę schodową mieszczącą modrzewiowe schody kręte. Tą samą drogą musiały docierać na salę potrawy przynoszone z kuchni.

3c. Wyróżnikiem technologicznym tej fazy była zaprawa wapienna o zabarwieniu różowym, powstałym wskutek domieszki sproszkowanego kamienia (czerwonego spągowca). Odnajdujemy ją w łącznikowym skrzydle płn.-wsch. oraz w przyziemiu przebudowanej wówczas wieży zegarowej, a także w wyprawach tynkarskich pod polichromie wnętrz. W XVII w. pałac opięły od płd.-wsch. cztery masywne przypory, połączone murem oporowym fosy (Boguszewicz 2004).

W latach 30. XVIII w. oba majątki w Strudze należały do Christiana von Kluge (Zimmermann 1785, s. 404–405), który dokonał generalnej przebudowy bryły, kryjąc ją dachem mansardowym. Wymienił także renesansowy portal bramny na późnobarokowy portal balkonowy. Zdemontowane przy tej okazji detale architektoniczne zostały przeniesione jako spolia na elewacje baszty latrynowej, a 8 płycin herbowych wkomponowano w nowy portal. Neobarokowa artykulacja elewacji pałacowych pionami lizen i płycin została wprowadzona w pocz. XX w., co wiązało się z likwidacją przypór, muru oporowego i fosy, czyli obronnego sztafażu budowli.

Konkretne wzmianki o obiekcie

Zimmermann 1785, s. 404–405; Stillfried-Rattonitz 1860, s. 35, 160, 163, 164; Pflug 1878, s. 5; Czettritz-Neuhauss 1907, s. 389, 406; Treblin 1908, s. 120–124; Jurek 1998, s. 108, 142, 280; Knie 1830, s. 1–2; Knie 1845, s. 1; Croon 1912, s. 161; Matrykuła 1717, s. 5; Matrykuła 1731, s. 10; Ritterdienste 1550, s. 8; Ritterdienste 1602, s. 19.

@collection{@Zimmermann1795b,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd V},

editor = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1785},

date = {1785-01-01},

urldate = {1785-01-01},

volume = {5},

publisher = {Tramp, Johann Ernst},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{czettritz1907,

title = {Geschichte des Geschlechts von Czettritz und Neuhaus},

author = {H. Neuhaus},

year  = {1907},

date = {1907-01-01},

urldate = {1907-01-01},

address = {G\"{o}rlitz},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{Jurek1996,

title = {Obce rycerstwo na \'{S}l\k{a}sku do po\lowy XIV wieku},

author = {T. Jurek},

year  = {1996},

date = {1996-01-01},

urldate = {1996-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{matrykula1717,

title = {Matryku\la.SJ.1717 = Land-Register derer Herren Land-St\"{a}nde und Landsa\ssen der F\"{u}rstenth\"{u}mber Schweidnitz und Jauer, nach Ordnung der Weichbilder, wie solches von denen Herren Landes-Aeltesten. Anno 1717. revidiret werden},

year  = {1717},

date = {1717-01-01},

urldate = {1717-01-01},

volume = {243},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

series = {Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 243},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{matrykula1731,

title = {Matryku\la.SJ.1731 = Personal-Land-Register derer Herren Land-St\"{a}nde und Landsa\ssen in diesigen beyden F\"{u}rstenth\"{u}mbern Schweidnitz und Jauer, nach Ordnung derer Weichbilder},

year  = {1731},

date = {1731-01-01},

urldate = {1731-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 245},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{ritterdienste1550,

title = {Ritterdienste.SJ.1550 = Register der Ritterdiernste der Koen auch zu Hungern den Behemb K\"{o}niglichen Macht(...)},

year  = {1550},

date = {1550-01-01},

urldate = {1550-01-01},

volume = {4},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 4},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssapwr_ritterdiernste_1602,

title = {Ritterdienste.SJ.1602 lub APWr Ritterdiernste = Ritterdiernste Inn dem Beyden F\"{u}rstenth\"{u}mbern S: u. Jawer [1602]},

year  = {1602},

date = {1602-01-01},

urldate = {1602-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu, alternatywnie "APWr Ritterdiernste"},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS16,

title = {CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVI: 1301-1315 (nr 2616-3542)},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke

},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RSIV\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVIII: 1316-1326 (nr 3542-4599) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS22,

title = {CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XXII: 1327-1333 (nr 4600-5278) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1903},

date = {1903-01-01},

urldate = {1903-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS27,

title = {CDS XXVII = Codex Diplomaticus Silesiae, Die landst\"{a}ndische Verfassung von Schweidnitz-Jauer zur Geschichte des St\"{a}ndewesens in Schlesien, Bd. XXVII},

editor = {Gustav Croon},

year  = {1912},

date = {1912-01-01},

urldate = {1912-01-01},

address = {Bre2lau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS29,

title = {CDS XXIX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, Bd. XXIX: 1334-1337 (nr 5279-6020)},

editor = {Konrad Wutke and Erich Randt and Hans Bell\'{e}e},

year  = {1923},

date = {1923-01-01},

urldate = {1923-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS29b,

title = {CDS XXX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1338-1342, Bd. XXX},

editor = {Konrad Wutke and Erich Randt and Hans Bellee},

year  = {1925},

date = {1925-01-01},

urldate = {1925-01-01},

publisher = {Breslau},

series = {Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. XXX},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1830,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1830},

date = {1830-01-01},

urldate = {1830-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub06,

title = {SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. VI: 1291-1300},

author = {VI SUB},

editor = {H. Appelt and J. Menzel and W. Irgang},

year  = {1998},

date = {1998-01-01},

urldate = {1998-01-01},

address = {K\"{o}ln},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\sstreblin_1908,

title = {Beitr\"{a}ge zur Siedlungskunde im ehemaligen F\"{u}rstentum Schweidnitz},

author = {M. Treblin},

editor = {M. Treblin},

year  = {1908},

date = {1908-01-01},

urldate = {1908-01-01},

address = {Breslau},

note = {Spis maj\k{a}tk\'{o}w rycerskich 1576 r.},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{stillfried-rattonitz_1860-1864,

title = {Beitr\"{a}ge zur dem Geschichte des schlesischen Adels, Bd. 1-2},

author = {R. Stillfried-Rattonitz},

address = {Berlin},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Lokalizacja