Cieszów, gm. Stare Bogaczowice, Zamek Cisy

Zamek Cisy położony jest na wzgórzu, w widłach dwóch potoków. Składa się z zamku górnego otoczonego międzymurzem, dwóch dziedzińców lub podzamczy, szyi bramnej, muru obwodowego biegnącego w poprzek wzgórza zamkowego oraz wału i fosy. Jego powstanie u schyłku XIII wieku przypisuje się Bolko I, opierając się na pośrednich przesłankach historycznych oraz analizie niektórych elementów zabudowy.

Lokalizacjawoj. dolnośląskie, pow. wałbrzyski, gm. Stare Bogaczowice
Współrzędne50.8483070 N, 16.2486251 E
Obszar AZP85-21
Chronologiawczesne średniowiecze, średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność
AutorzyArtur Boguszewicz
Data udostępnienia24.05.2024
CISY, ruina zamku w widoku z lotu ptaka od pn., fot. Marek Bogdała, 2023
CISY, ruina zamku w widoku z lotu ptaka od pn., 2023 (fot. Marek Bogdała, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

Jak cytować?

Boguszewicz Artur. Cieszów, gm. Stare Bogaczowice, Zamek Cisy, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/zamek-cisy-cieszow-stare-bogaczowice/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 13.02.2025.

Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach

Opis

Przynależność administracyjna i toponomastyka

  • historyczna: od 1291 księstwo fürstenberskie, od 1321 księstwo świdnickie, do 1741 w obrębie dystryktu świdnickiego (Weichbild Schweidnitz); 1741-1945 powiat ząbkowicki (Landkreis Frankenstein)
  • historyczne nazwy miejscowości: ok. 1300 – Frolichsdorf
  • historyczne nazwy obiektu: 1327 – Zcyskberg, 1355 – Czeisberg/Ceysikperg, 1341-1343 – Ciskberg, 1357 – Czigsberg, 1371 – Czeisberg, 1366-1391 – Zeiskberg, 1385-1395 – Zeiskberg, 1408 –Czeisberg, 1429 – Czeiskinberg.

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Zamek położony na wzgórzu, w widłach dwóch potoków, składa się z zamku górnego otoczonego międzymurzem. Na terenie zamku znajdują się dwa dziedzińce lub podzamcza: północno-zachodni i południowo-wschodni. Szyja bramna znajduje się od strony wschodniej, a mur obwodowy biegnie trawersem wzgórza zamkowego od strony zachodniej. Dodatkowo, na wschodniej i południowej stronie zamku znajduje się wał i fosa. Na zewnątrz obwodu obronnego zlokalizowany jest staw utworzony przez tamę lub groblę, która spiętrza wodę strumienia płynącego boczną doliną po stronie północno-zachodniej wzgórza zamkowego.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Geneza i początki Zamku Cisy w XIII wieku

Zamek Cisy pojawia się stosunkowo późno w źródłach pisanych, gdzie wzmianka o warowni datowana na 1242 rok okazała się falsyfikatem. Jego powstanie przypisuje się Bolko I u schyłku XIII wieku, opierając się na pośrednich przesłankach historycznych oraz analizie elementów zabudowy. W 1327 roku, na progu rządów Bolka II, Zcyskberg był miejscem wystawienia dokumentu książęcego, co sugeruje starszą genezę warowni, sięgającą co najmniej okresu panowania jego ojca Bernarda. Szczególnie interesujący jest fakt, że na tym dokumencie jako świadek pojawił się Ruprecht Unwogel z rodu Bolz, sędzia dworu świdnickiego w latach 1313-1319, później znany jako Ruprecht von Czeisberg/Czeysikperg w dokumentach z lat 1341-1343.

Zamek Cisy był jedną z warowni zajętych przez Bolka II w 1355 roku w ramach większej akcji zbrojnej przeciwko zbuntowanym zamkom w okolicach dzisiejszego Wałbrzycha. Brak jednak informacji o tym, kogo książę zdobył, oraz o powodach konieczności podjęcia działań zbrojnych, co pozostaje przedmiotem dyskusji wśród badaczy.

Niedługo po tych wydarzeniach, od 1357 roku pojawia się Mikołaj (Nickel) z Cisów, syn Ruprechta Unwogla, piszący się de Cyskberg/Czysberk. Jego kariera nabrała tempa po śmierci Bolka II w 1368 roku, gdy wspierał księżną wdowę Agnieszkę, córkę Leopolda I Habsburga, która uzyskała dożywotnie panowanie w księstwie świdnicko-jaworskim w ramach układów między jej mężem a cesarzem Karolem IV Luksemburskim. Mikołaj Bolcze z Cisów stał się znaczącą postacią, często występującą jako świadek w dokumentach, odnotowywanych w landbuchach księstwa świdnickiego i jaworskiego od 1366 roku. Pełnił funkcję ochmistrza dworu świdnickiego oraz okresowo był burgrabią na zamkach w Strzegomiu, Wleniu i Świerzawie w latach 1369-1377. Jego aktywność trwała aż do 1395 roku.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że od 1381 roku warownia coraz częściej (szczególnie po 1384 roku) pełniła funkcję miejsca pobytu dworu świdnickiego oraz miejsca podejmowania akcji prawnych przez księżną Agnieszkę, z których ostatnie miały miejsce tuż przed jej śmiercią w 1392 roku. Niejasny pozostaje jednak status własnościowy zamku. Brak wzmianek o Cisach w dokumentach wymieniających książęce zamki z lat 1353, 1364 i 1369 może sugerować, że warownia była już wówczas prywatną własnością, choć konkretna jej forma pozostaje niepewna.

Związek Mikołaja von Zeisberga z zamkiem jest również godny uwagi. Trzy dokumenty wystawione na zamku w 1372 roku, w których Mikołaj występował jako świadek, mogą sugerować jego związki (nie tylko tytularne) z tym obiektem. Cisy były także miejscem, do którego przywożono towary zrabowane mieszczanom strzegomskim w trakcie zatargu między nimi a księżną Agnieszką w 1387 roku, gdzie Mikołaj von Zeisberg odegrał istotną rolę.

Brak jednoznacznych tytułów prawnych do zamku sugeruje, że stopniowo (początkowo jako lenno?) zamek nabrał prywatnego charakteru przez zasiedlenie jego użytkowników. Według Mateusza Golińskiego proces budowy kompleksu posiadłości w pobliżu warowni przez Mikołaja von Zeisberga w drugiej połowie XIV wieku mógł wpłynąć na taki rozwój. W rezultacie jego działań do zamku należało miasteczko Dobromierz oraz dobra w siedmiu wsiach: Cieszów, Międzyrzecze, Jaskulin, Pogwizdów, Siodłkowice, Stanowice i Święc.

Zamek i jego rola w konfliktach śląskich XV-XVI wieku

Prawdopodobnie po śmierci księżnej Agnieszki w 1392 roku oraz wsparciu udzielanym przez nią, na przykład poprzez nominacje na lukratywne urzędy w administracji księstwa, potomkowie Mikołaja von Zeisberg (który zmarł między 1395 a 1400 rokiem) znaleźli się w trudnej sytuacji finansowej. Jego syn Henryk (Heyncze) w 1400 roku sprzedał Gunczelinowi Zettritz (Cziras) roczne czynsze w wysokości stu sześćdziesięciu grzywien za wszystkie posiadłości w księstwie świdnicko-jaworskim, w tym zamku Cisy. Okazało się również, że majątek odziedziczony przez Henryka był znacznie zadłużony przez jego ojca u Żydów na kwotę sześciuset grzywien groszy praskich. Brakując odpowiedniej sumy na spłatę rocznej raty w 1401 roku, Henryk zmuszony był zaciągnąć kolejną pożyczkę u swojego krewnego, Sandera Bolz von Grunau (z miejscowości Skarżyce koło Strzegomia), zabezpieczając ją m.in. na zamku Cisy i jego przyległościach. Oprócz Henryka, spadkobiercami Mikołaja von Zeisberg mieli być także jego wnuk, Mikołaj, syn Mikołaja młodszego. W 1408 roku Henryk wykupił część udziałów swojego bratanka i zamek wraz z przyległościami ostatecznie sprzedał wspomnianemu Sandrowi Bolz von Grunau. Sander, zwanego „starszym” dla odróżnienia od syna o tym samym imieniu, zmarł około roku 1425, a dobra te pozostawały w posiadaniu Sandera „młodszego” co najmniej do 1427 roku. Jednak już w 1429 roku nowym właścicielem zamku Cisy był Ullrich Seydlitz, jak również wynika z innego dokumentu wystawionego w Świdnicy w 1431 roku.

W 1450 roku dobra te znajdowały się w posiadaniu braci Christofa i Hansa Borsnitz, którzy w tymże roku przepisali wszystkie swe posiadłości, w tym zamek Cisy (feste Zeiskonberg), wieś Święc (Swencz) i miasteczko Dobromierz (Fredeberg), podstaroście świdnickiemu Dyprandowi Reibnitzowi na wypadek bezpotomnej śmierci. Kolejnymi właścicielami zamku byli Georg i Hans Zettritz, którzy tradycyjnie uważani są za jego nabywców w 1466 roku. Jednakże status zamku pozostaje niejasny z punktu widzenia zachowanych przekazów pisanych, gdyż przedstawiciele tej rodziny pisali się z pobliskich miejscowości, a nie bezpośrednio z zamku Cisy. W latach 1464-1466 zamek Książ był pod rządami Jerzego z Podiebradów, który przejął zamek Grodno (Kynsburg) oraz Nowy Dwór (Neuhaus). Na dokumencie z 1466 roku jako ich siedziba wymieniona jest sąsiadująca z zamkiem Cisy wieś Struga (Adelsbach), gdzie znajdowała się rezydencja ich ojca Hermana, przepisana jego żonie Barbarze w 1453 roku na wypadek śmierci.

Pomijanie zamku Cisy w dokumentach z drugiej połowy XV wieku było dla niektórych badaczy argumentem na rzecz jego pozostawania w ruinie, co miało nastąpić w trakcie wypraw husyckich na Śląsk w latach 20. XV wieku. Inni jednak podkreślali, że ta informacja jest późniejszą tradycją i brakuje wiarygodnych przekazów pisanych potwierdzających działania husytów na terenie księstwa świdnicko-jaworskiego w tym czasie. Wyniki badań archeologicznych wskazują na intensywne użytkowanie warowni w drugiej połowie XV wieku. Zamek Cisy pojawił się w przekazach pisanych dopiero po ponad 40 latach, w 1493 roku, kiedy to został wymieniony wśród dóbr dziedziczonych przez ośmiu synów zmarłego w 1490 roku Hansa Czettritza. Odnotowanie go nie jako ośrodka dóbr, lecz w jednym szeregu wraz z innymi wsiami oraz wymienionymi na podobnej zasadzie pobliskimi zamkami w Czarnym Borze i Grzędach sugeruje, że wszystkie te obiekty straciły swoje znaczenie i prawdopodobnie były w ruinie.

Z tego powodu można rozważyć, że zamek Cisy uległ zniszczeniu, podobnie jak inne warownie na południu księstwa świdnicko-jaworskiego w trakcie wojny o sukcesję śląską w latach 70. i 80. XV wieku. Jest to tym bardziej prawdopodobne, ponieważ prawdopodobni właściciele warowni, bracia Hans i Georg Czettritz, byli zaangażowani politycznie po stronie Jagiellonów, co miało przykre konsekwencje w postaci przejściowej utraty zamku Nowy Dwór w Wałbrzychu, zdobytego przez wojska Macieja Korwina w 1475 roku.

Zamek Cisy w XVII-XVIII wieku: rozbiórka i nowi właściciele

W okresie nowożytnym wzmianki o zamku Cisy są niejednoznaczne i związane z kolejnymi zmianami właścicieli okolicznych dóbr. W latach 1655, 1681 i 1719 nadal mówi się o „Haus und Feste, der Zeisberg genannt”, czyli „Dom i Warownia, zwanego Zeisbergiem”. Związane z okresem nowożytnym są także przekazywane lokalne tradycje, które jednak budzą wątpliwości co do ich wiarygodności wśród badaczy.

Jednym z takich przekazów jest informacja o oblężeniu i zniszczeniu zamku przez wojska szwedzkie podczas wojny trzydziestoletniej w 1634 roku. Podobnie wątpliwa jest informacja o rozbiórce murów zamku na rzecz rozbudowy pałacu w pobliskiej Strudze. Niepotwierdzona jest także informacja, że zamek miał być używany w jakiejś ograniczonej formie do końca XVIII wieku, a dopiero w XIX wieku popadł w całkowitą ruinę.

Jednakże nie można całkowicie wykluczyć tego scenariusza ze względu na mapę posiadłości Hochbergów z Książa i sąsiednich dóbr z 1717 roku. Na tej mapie zamknięto zamek Cisy, choć w sposób schematyczny, jako kompleks zadaszonych budynków. Był to kontrast w porównaniu do innych zamków, które na mapie były zaznaczone w formie wież z symbolicznym obwodem obronnym, jak w przypadku zamków Rogowiec i Radosno, które niewątpliwie wówczas już popadły w ruinę.

Stan badań

Zamek był przedmiotem badań lokalnych historyków od końca XIX wieku, co zaowocowało dobrą znajomością jego historii oraz nieudanymi próbami rekonstrukcji jego planu. Zagadką pozostaje zaangażowanie Bodo Ebharda w badania nad zamkiem Cisy, który umieścił plan i przekrój ruin zamku w swoim dziele z 1939 roku pt. „Der Wehrbau Europas im Mittelalter. Bd. 1”. W latach 1938-1939 przeprowadzono częściową rekonstrukcję zabudowy zamku przez architekta Waltera Bremera. Odkrycia archeologiczne z tego okresu są mało znane, ponieważ zachowała się głównie dokumentacja budowlana zawierająca projekty architektoniczne planowanych rekonstrukcji oraz krótki artykuł związany z tą akcją. Finansowanie przedsięwzięcia pochodziło z funduszu na aktywizację bezrobotnych, co nadało akcji polityczny wymiar i uczyniło ją częścią propagandowej machiny ówczesnych niemieckich władz nazistowskich. Dzięki temu zachowała się dokumentacja fotograficzna detali architektonicznych, które były badane przez młodzież z Hitlerjugend, rzekomo wspierającą odbudowę zamku.

Zdjęcia te ujawniły rezydencjonalny charakter zamku, ozdobione m.in. detalami architektonicznymi otworów okiennych. Odkrycie zwornika sugeruje obecność sklepienia krzyżowo-żebrowego w jednym z niewielkich pomieszczeń (prawdopodobnie wykuszu), a kamienna płyta z okrągłymi otworami wskazuje na istnienie w zamku systemu grzewczego typu hypocaustum. Po 1945 roku zamek cieszył się umiarkowanym zainteresowaniem ze strony badaczy, którzy korzystali z wcześniejszych opracowań w popularnych publikacjach naukowych lub przeprowadzali analizy stratygraficzne górnego zamku. Dopiero w 2017 roku rozpoczęto wykopaliska archeologiczne, które, z przerwą w 2020 roku, trwają do dzisiaj.

Historia budowlana

Struktura i rozbudowa zamku górnego

Zamek górny został wzniesiony na planie czworoboku o lekko trapezowatym zarysie i wymiarach około 20-23 x 30 m (wewnętrzne wymiary 15-18 x 25 m). Mur obwodowy, o grubości około 2,5 m, w narożnikach został wzmocniony przyporami. W pobliżu narożnika S znajduje się cylindryczna wieża o średnicy ponad 10 m, częściowo wystająca poza lico obwodu obronnego. Pierwotne wejście do bergfriedu znajdowało się na wysokości I piętra. Zabudowa wewnętrzna składała się z bliżej nieokreślonego obiektu w narożniku S, łączącego się z cylindryczną wieżą, oraz budynku pałacowego przy odcinku obwodu E. Ten ostatni obiekt o wymiarach 9,5 x 19 m posiadał trzy kondygnacje przykryte stropem.

Najwcześniej w drugiej połowie XV wieku przyziemie budynku zostało podzielone na dwie części, a od strony S dodano pomieszczenie o wymiarach 3,5-4 x 8 m nakryte sklepieniem kolebkowym. W trakcie badań w 1939 roku odkryto podstawę pieca (prawdopodobnie kaflowego) oraz kamienną płytę urządzenia grzewczego typu hypocaustum. Brama zamku górnego znajdowała się od strony N w niewielkiej czworobocznej wieży wysuniętej przed lico muru obwodowego.

Kwestia faz rozwoju zamku górnego pozostaje otwarta, ponieważ po 1945 roku nie przeprowadzono na jego terenie prac wykopaliskowych, a stratygrafia murów została zatarta w wyniku renowacji tej części warowni. W związku z tym istnieją podzielone opinie co do kwestii starszeństwa bergfriedu jako wolnostojącej wieży, czy też elementu powstałego wraz z murem obwodowym i pałacem. Skłaniamy się ku popieraniu pierwszej z tych hipotez, łączącej go z działalnością Bolka I w okresie, gdy sprawował samodzielne rządy w księstwie lwóweckim w latach 1286-1290. Wspiera tę tezę również chronologia materiałów ceramicznych odkrytych na zamku, gdzie najstarsze formy, choć odkryte na wtórnym złożu, są charakterystyczne dla drugiej połowy XIII wieku.

Bardziej precyzyjne datowanie na podstawie materiałów archeologicznych odnosi się do sklepionego pomieszczenia w obrębie budynku mieszkalnego. Odkryte fragmenty ceramiki w wypełnisku pachy sklepienia wskazują, że zostało ono zbudowane najwcześniej w drugiej połowie XV wieku. Zagadką pozostaje także kwestia zakresu i chronologii funkcjonowania zamku górnego w czasach nowożytnych. Bez wątpienia był on w pewnym zakresie użytkowany, o czym świadczy zastosowanie cegieł nowożytnych w sklepieniu odcinkowym bramy prowadzącej na zamek górny.

Podzamcze południowe i północne – analiza i hipotezy

Do tej pory najstarszy materiał archeologiczny znaleziony in situ pochodzi z dziedzińca międzymurza na północ od wejścia na zamek górny. Materiały datowane na drugą połowę XIV wieku mogą służyć jako terminus post quem dla zachowanej formy zamku górnego jako budowli o czworobocznym zarysie, oraz jako terminus ante quem dla rozbudowy podzamcza północnego zamku. W ramach tej akcji budowlanej powstało drugie pasmo muru obwodowego zamku górnego, tworząc wąskie międzymurze (Zwinger) od strony wschodniej, południowej i zachodniej. Dodatkowo, w południowej części odcinka zachodniego międzymurza wzniesiono bramę o szerokości przejazdu około 1,6 m. Ten sam obwód obronny otaczał rozległe podzamcze od strony północnej o zarysie nerkowatym i wymiarach około 20×40 m.

Od strony południowej zamku wzniesiono budynek o długości około 15 m i szerokości, która zapewne nie była mniejsza niż 8 m. Najniższa kondygnacja tego budynku była przykryta stropem. Wejście do przyziemia, o szerokości około 1,4 m, najprawdopodobniej wyposażone w ostrołukowy portal, znajdowało się w ścianie o grubości 0,9 m. Naprzeciwko, po przeciwnej stronie podzamcza, na skalistym cyplu wzniesiono cylindryczną wieżę w linii muru obwodowego. Konstrukcja o średnicy około 8-9 m i grubości murów wynoszącej 1,7-1,8 m charakteryzowała się wejściem na poziomie najniższej kondygnacji prowadzącym do pomieszczenia o średnicy 6,2 m. Obronny charakter tej budowli potwierdzają odkryte ślady po obu stronach ościeży niszy po belce ryglującej drzwi. Dolne partie wieży, co najmniej do korony muru obwodowego, wzniesiono z kamienia, natomiast wyższe partie wykonano z cegły, o czym świadczy skład gruzu budowlanego towarzyszący reliktom wieży.

Dodatkowo, w obrębie północnego podzamcza znajduje się obniżenie terenu, tradycyjnie nazywane cysterną. Choć to miejsce nie było dotychczas przedmiotem badań, zainstalowana na wysokości tego obiektu kamienna rynna w murze obwodowym, odprowadzająca nadmiar wody na stok wzgórza zamkowego, sugeruje jego przeznaczenie jako zbiornika wody. Od strony południowej do budynku przylegało lico wewnętrzne obwodu obronnego. Pomieszczenie parteru tej budowli było przykryte stropem, o czym świadczą szeregi maczulców po belkach wprowadzonych wraz z budową muru. Być może są to ślady po budynku kuchennym, który niektórzy badacze lokalizowali w sąsiedztwie cysterny.

Wyniki badań skoncentrowanych na terenie podzamcza północnego pozwalają wysunąć tezę, że ta część warowni powstała w drugiej połowie XIV wieku. Charakterystyczną cechą tego okresu jest szczególne rozbudowywanie kolejnych linii obwodów obronnych bez stosowania baszt wysuniętych przed linię muru kurtynowego, co najlepiej ilustruje lokalizacja cylindrycznej wieży. Nową tendencją było umieszczenie wejścia na poziomie parteru, co wiązało się z istotną redukcją grubości muru, cechy te wyraźnie odróżniają ten okres od czasów budowy bergfriedów pod koniec XIII wieku. Opisaną fazę rozbudowy zamku najprawdopodobniej można wiązać z działalnością Mikołaja von Zeiskenberg po połowie lat 60. XIV wieku, co zaowocowało stworzeniem infrastruktury umożliwiającej częste i długotrwałe pobyty księżnej Agnieszki świdnickiej i jej dworu w latach 80. tego stulecia.

Kwestią nierozstrzygniętą pozostaje chronologia zmiany koncepcji, która doprowadziła do utraty znaczenia podzamcza północnego w drugiej połowie XV wieku, kiedy stało się ono głębokim zapleczem warowni, gdzie mieszkańcy zamku górnego nadal składowali śmieci.

Prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku wzniesiono obwód obronny podzamcza południowego. Brak badań archeologicznych uniemożliwia dokładne określenie wcześniejszego użytkowania tego terenu. Ze względu na zachowany wał biegnący na zewnątrz muru obwodowego nie można wykluczyć, że jest to relikt starszego obwodu obronnego, który mógł wyznaczać pierwotny zarys podzamcza, być może funkcjonującego już od schyłku XIII wieku. Wał ten, którego zewnętrzny płaszcz budowała warstwa gliny, miał szerokość około 15 metrów i wysokość około 5 metrów. Od strony zewnętrznej towarzyszyła mu fosy o szerokości 27 metrów i głębokości 5 metrów, której naturalnym przedłużeniem od strony zachodniej była wąska V-kształtna dolina, podcinająca wzgórze zamkowe. Imponujące rozmiary fosy od strony południowej były wynikiem działającego tu przez dłuższy czas kamieniołomu, dostarczającego materiał budowlany na potrzeby rozbudowującego się zamku.

Powierzchnia zamkniętego murem obwodowym podzamcza południowego została zredukowana do postaci czworoboku o wymiarach około 26×40 metrów. W narożniku południowo-wschodnim podzamcza znajdowała się brama, którą flankowała baszta wychodząca przed linię muru kurtynowego, o podkowiastym zarysie i średnicy około 8 metrów. Ten element charakteryzujący się cechami fortyfikacji przystosowanych do broni palnej można datować na okres najwcześniej połowy XV wieku, co znajduje odzwierciedlenie w podobnych rozwiązaniach stosowanych na Śląsku. W czasie budowy muru obwodowego wznoszono również przylegające doń zabudowania otaczające dziedziniec, co potwierdzają zachowane poziomy belkowe maczulców, na przykład w odcinku muru od strony południowo-zachodniej.

Również w drugiej połowie XV wieku, najprawdopodobniej w trakcie tej samej kampanii budowlanej, wzniesiono odcinek muru kurtynowego oddzielający znaczny obszar podzamcza północnego od zamku górnego. W ten sposób utworzono północny segment międzymurza zamku górnego oraz niewielki dziedziniec o wymiarach około 10-12×20 metrów przed prowadzącą do niego bramą. Nowy mur obronny został częściowo zbudowany na fundamentach południowej ściany dawnego budynku pałacowego na podzamczu północnym. Charakterystycznymi elementami nowego muru kurtynowego były dwa lub trzy okna szczelinowe, prawdopodobnie pełniące funkcję strzelnic, oraz furta zabezpieczona zasuwą na jego zachodnim krańcu. W kolejnej fazie rozbudowy przy wschodniej krawędzi tego muru kurtynowego wzniesiono nieco bliżej nieokreśloną budowlę. Jej zarys wyznaczał mur biegnący równolegle do obwodu obronnego, zamykający przestrzeń o wymiarach około 3 x 5 metrów. Możliwe jest, że tę fazę prac budowlanych na zamku można powiązać z zamurowaniem okna szczelinowego w środkowej części opisywanego muru kurtynowego.

Funkcja i znaczenie bramy oraz szyi bramnej

Funkcja bramy o szerokości przejazdu 1,6 m, prowadzącej na podzamcze południowe od strony północnej, nie jest do końca jasna. Najbardziej prawdopodobne jest, że była ona częścią ciągu komunikacyjnego, tworzonego przez drogę biegnącą trawersem z dna doliny w kierunku zamku górnego. Bramę osłaniał od północy mur o grubości 1,4 m, którego relikty odsłonięto na odcinku około 15 m od krawędzi skalnej skarpy nad nurtem potoku. Z obserwacji konfiguracji terenu można wnioskować, że mur ten biegł prostym odcinkiem przez kolejne 15 m w kierunku wspomnianej bramy. Kwestie chronologii i funkcji tych obiektów w układzie komunikacyjnym zamku pozostają jednak otwarte.

Kolejny etap rozbudowy warowni, na co wskazuje stratygrafia murów, związany jest z budową szyi bramnej na południowy wschód od podzamcza południowego. Obiekt ten miał zarys trapezu o wymiarach 25x18x5 m. Należy jednak zaznaczyć, że na wysokości najkrótszego boku znajduje się brama zrekonstruowana w 1939 roku, której cechy należy uznać raczej za parafrazę bramy zamkowej niż rekonstrukcję opartą na zastanych reliktach budowli. Najprawdopodobniej do pierwotnych elementów zagospodarowania szyi bramnej należą znajdujące się w obniżeniu od strony wschodniej relikty ścian działowych pomieszczeń kondygnacji piwnicznej tego obiektu.

Powstanie podzamcza południowego oraz międzymurza zamku górnego od strony północnej niewątpliwie wiąże się z dynamicznym okresem modernizacji systemów obronnych zamków podczas wojny o sukcesję śląską w drugiej połowie XV wieku. Pomimo braku przekazów pisanych pozwalających jednoznacznie wskazać inicjatorów tych inwestycji, można przypuszczać, że dokonali tego bracia Hans i Georg Czettritz, biorąc pod uwagę szerszy kontekst wydarzeń politycznych na południu Śląska oraz posługując się metodą retrogresji. Miałoby to miejsce między 1466 rokiem, domniemaną datą nabycia zamku Cisy, a 1475 rokiem, kiedy Maciej Korwin zdobył należący do nich zamek Nowy Dwór, co zmusiło ich do podporządkowania się królowi węgierskiemu i wycofania z dalszej działalności politycznej.

W związku z brakiem materiałów datujących, chronologia oraz kontekst powstania najmłodszego elementu fortyfikacji zamku – szyi bramnej – pozostają otwarte. Można jedynie stwierdzić, że ze względu na swoją formę, podobne dzieło obronne nie mogło powstać przed 1475 rokiem. Tym samym otwiera to dyskusję o datowaniu kolejnej fazy rozbudowy fortyfikacji zamku na schyłek XV lub XVI wieku.

Ilustracje

Ilustracje

Literatura

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie

Boguszewicz 2010, s. 201-205; Bremer 1939, s. 9-19; Chorowska 2003, s. 89-90; Czettritz und Neuhaus 1907; Czettritz und Neuhaus 1911; Ebhardt 1939; Goliński 2003, s. 153-159; Guerquin 1957, s. 45; Guerquin 1974, s. 114; Jurek 1997, s. 275-289; Jurek 2004; Jurek 2000; Jurek 2007; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 136; Kerber 1875, s. 115-121; Lehns 1881; Przyłęcki 1971; Regesten 1892-1930; Rśl. 1975-1992.

Boguszewicz A

Corona Silesiae: zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku Book

2010.

BibTeX

(Ed.)

Die Ergebnisse der Freilegungs- und Instandsetzung arbeiten auf der Zeisburg Collection

1939.

BibTeX

Chorowska M

Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book

Wrocław, 2003.

BibTeX

(Ed.)

Geschichte des Geschlechts von Czettritz und Neuhaus Collection

Görlitz, 1907.

BibTeX

(Ed.)

Geschichte des Geschlechts von Czettritz und Neuhaus, Bd. 2 (Regesten) Collection

Görlitz, 1911.

BibTeX

(Ed.)

Der Wehrbau Europas im Mittelalter, Bd. 1 Collection

Berlin, 1939.

BibTeX

Goliński M

Co się stało w 1355 r. w księstwie świdnickim? (w kwestii własności i funkcji zamków) Journal Article

In: Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia, vol. 2512, no. CLXIII, pp. 150-153, 2003.

BibTeX

Guerquin B

Zamki śląskie Book

Warszawa, 1957.

BibTeX

Guerquin B

Zamki w Polsce Book

Warszawa, 1974.

BibTeX

Jurek T

In sede viduali. Nad itinerarium księżnej świdnickiej Agnieszki z lat 1385-1392 Book Chapter

In: Zielińska-Melkowska, K. (Ed.): Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, pp. 275-289, Toruń, 1997.

BibTeX

Kajzer J; Kołodziejczyk S; Salm J

Leksykon zamków w Polsce Book

Warszawa, 2001.

BibTeX

Kerber P

Die Biurg Zeiskenberg Journal Article

In: Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift, vol. 2, pp. 115-121, 1875.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl V = Regesty śląskie. T. V, 1360 Bachelor Thesis

Wrocław, 1992.

BibTeX

Przyłęcki M

Zamek Cisy Book

Wrocław, 1971.

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1301-1315, Bd. XVI Collection

Breslau, 1892, (używany również skrót 'RS' lub 'RSIV').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316-1326, Bd. XVIII Collection

Breslau, 1898, (używany również skrót 'RS' lub 'RS V').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1327-1333, Bd. XXII Collection

Breslau, 1903, (używany również skrót 'RS').

BibTeX

Wutke K; Randt E; Bellée H (Ed.)

CDS XXIX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1334-1337, Bd. XXIX Collection

Breslau, 1923, (używany również skrót 'RS').

BibTeX

Wutke K; Randt E; Bellee H (Ed.)

CDS XXX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1338-1342, Bd. XXX Collection

Breslau, 1925.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH I = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376 Collection

Poznań, 2000.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH II = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395 Collection

Poznań, 2004.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH III = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407 Collection

Poznań, 2007.

BibTeX

Grünhagen C; Markgraf H (Ed.)

LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection

Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl I = Regesty śląskie. T. I, 1343-1348 Collection

Wrocław, 1975.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl II = Regesty śląskie. T. II, 1349-1354 Collection

Wrocław, 1983.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl III = Regesty śląskie. T. III, 1355-1357 Collection

Wrocław, 1990.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl IV = Regesty śląskie. T. IV, 1358-1359 Collection

Wrocław-Warszawa, 1992.

BibTeX

Lokalizacja