Tarnów Jezierny, gm. Sława (motte)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

Obecna: Tarnów Jezierny (niem. Polnisch Tarnau), gm. Sława, pow. wschowski, woj. lubuskie; stan. 7, AZP 3/64-18

Przynależność historyczna: księstwo głogowskie

Lokalizacja

Na niewielkim cyplu wcinającym się między bagna i jezioro Tarnowskie Duże, 0,4 km na północny wschód od wsi.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i zamku

• 1293 – wieś Tarnaua (SUb, VI, nr 116)
• 1295-1306 – kasztelan Przybko de castello de Tharnowo (SUb, VI, nr 197, 244)
• 1302 – dokument w Tarnowie wystawił książę Henryk III głogowski (KDW, II, nr 860)
• 1331-1360 – zamek (castrum) należał do oprawy wdowiej księżnej głogowskiej Konstancji (LuBS, I, s. 133, 178)
• 1381 – król Wacław IV nadał za wierną służbę Mikołajowi Rechenbergowi jako lenno połowę zamku (Hofe) w Tarnowie (CDS, XXIV, s. 108)
• 1383 – Wacław IV nadał Mikołajowi Rechenbergowi dział w Tarnowie tytułem zastawu (CDS, XXVIII, s. 34)
• 1399 – książę legnicki Ruprecht w imieniu małoletnich książąt głogowskich udzielił Mikołajowi, Gunterowi i Henrykowi Rechenbergom zgody na budowę wału (wall) na posiadanej części Tarnowa (CDS, XXIV, s. 106)
• 1469 – Henryk IX głogowski sprzedał książęcą część Tarnowa i Bytomia Andrzejowi Neumannowi i Jerzemu Glaubitzowi (LuBS, I, s. 205)

Opis obiektu

Główny człon obiektu stanowi stożkowaty nasyp założony na planie regularnego owalu o wymiarach u podstawy ok. 45 m, u góry ok. 27 m i wysokości 6 m. Na jego szczycie stoi parterowy, podpiwniczony, wieloboczny budynek dworu myśliwskiego z XVII w. Nasyp otacza mokra fosa, na zewnątrz której, od strony wschodniej i południowej, zachowały się relikty wału o szerokości do 10 m. Na północ od głównego członu zlokalizowany jest niższy nasyp o czworobocznym zarysie i wymiarach plateau ok. 40 x 28 m. Regularny zarys drugiego kopca zaburzony jest od strony wschodniej, gdzie łączy się on z zewnętrznym wałem okalającym fosę pierwszego członu. Nasyp ten wyniesiony jest ponad okoliczny teren na ok. 2 m. Kolejnym elementem założenia jest wypłaszczenie, które oddziela oba kopce od tafli jeziora. Granicę zespołu od strony północnej wyznacza relikt zewnętrznej fosy o szerokości ok. 20 m, prowadzącej w poprzek cypla, niegdyś łączącej jezioro z mokradłami.

W obrębie wykopu założonego na północnym skłonie głównego stożka, bezpośrednio na calcu odsłonięto warstwę zawierającą bogaty materiał zabytkowy, w kontekście której zalegały 3 drewniane belki ułożone równolegle do przebiegu fosy. Bezpośrednio nad nimi stwierdzono gliniano-piaszczysty nasyp stożka, u podnóża którego zalegała warstwa gruzu fachwerkowego, węgli drzewnych oraz kamieni. W jej kontekście stwierdzono kolejne elementy konstrukcji drewnianych, w postaci rzędu wbitych w odstępach ok. 0,5 m słupów. Poziom ten w następnej fazie funkcjonowania przekryto warstwą gliny zalegającej na stoku i plateau nasypu, na której spoczywała warstwa ziemi z niewielką domieszką ceglanego gruzu. Prawdopodobnie centralną część głównego członu warowni zajmował bliżej nieokreślony budynek murowany, na którego miejscu w XVII w. wzniesiono funkcjonujący do dziś dworek myśliwski.

W wyniku prac archeologicznych przeprowadzonych na drugim członie warowni odsłonięto kilka faz użytkowych obiektu. Bezpośrednio na humusie pierwotnym stwierdzono relikty budynku drewniano-glinianego o wymiarach 2 x 5 m (wymiar niepełny). Poziom ten na podstawie analizy materiału archeologicznego datowano na 2. poł. XIII w. Bezpośrednio nad nim zalegał sztuczny, piaszczysty nasyp kopca o miąższości 0,5-1,5 m, zbudowany z piasku, a od strony południowej dodatkowo wzmocniony płaszczem z gliny. W pierwszej fazie użytkowania obiektu, w jego środkowo-zachodniej części wykopano rów o wymiarach 5 x 2 m (wymiar niepełny) i głębokości 1,6 m, którego wypełnisko stanowił piasek oraz warstwa kości. W drugiej fazie funkcjonowania niższego kopca, strop dołu zasypano warstwą gliny, spełniającej także funkcję klepiska wzniesionego tu na linii E-W budynku szachulcowego o wymiarach 5 x 6 m (wymiar niepełny). Przy południowej ścianie budynku wykopany został dół (chłodnia?), który pierwotnie miał formę jamy o okrągłym zarysie i płaskim dnie, zagłębionej ok. 1,6 m poniżej podłogi. Z czasem obiekt ten sukcesywnie poszerzano i wypłycano tak, że w trzeciej fazie użytkowej miał on zarys czworoboku o wymiarach 2,1 x 2,3 m i głębokość ok. 1 m. Być może jego ściany szalowane były drewnem. Wewnątrz budynku, przy jego północnej ścianie, znajdowało się prawdopodobnie otwarte palenisko.

Budynek drugiej fazy użytkowej stożka został rozebrany bądź też zawalił się na skutek wad konstrukcyjnych. Również w drugiej fazie użytkowania kopca, w jego północno-wschodniej części wzniesiono także szachulcowy budynek o wymiarach 6 x 7 m (wymiar niepełny). Przy południowej ścianie tego budynku, w jego wnętrzu, znajdowało się palenisko, po którym zachował się wypalony gliniany tok, na krawędzi którego wymodelowano płytki rowek. Znalezione w kontekście tego budynku przedmioty świadczą, że pełnił on zapewne funkcję warsztatu kowalskiego.

W trzeciej fazie funkcjonowania stożka, relikty starszej zabudowy zasypano i zapewne częściowo zniwelowano, a następnie przy jego północnej krawędzi wzniesiono kolejny budynek o konstrukcji szachulcowej i wymiarach 8 x 4,5 m (wymiar niepełny). Podłogę budynku w części południowej tworzyło gliniane klepisko, a w północnej prawdopodobnie drewniana podłoga. Od południa i wschodu obiekt otaczał wolny teren dziedzińca, na którym zalegała bogata w ruchomy materiał zabytkowy warstwa kulturowa. Budynek uległ zniszczeniu w wyniku pożaru, którego świadectwem jest poziom przepalonego gruzu fachwerkowego. Równocześnie w części wschodniej stożka wzniesiono na podwalinie glinianej lekkiej konstrukcji budynek drewniany, którego podłogę stanowiło gliniano-żwirowe klepisko, a na niewielkiej powierzchni, być może przy wejściu, rodzaj posadzki z kilku ułożonych na płasko cegieł palcówek.

Na podstawie ruchomych materiałów zabytkowych dwie pierwsze fazy użytkowania niższego stożka datować można ogólnie na XIV w., natomiast fazę trzecią na 1. poł. XV w. W wykopie założonym na wypłaszczeniu zlokalizowanym między dwoma głównymi elementami zamku a jeziorem stwierdzono warstwę kulturową z materiałem zabytkowym datowanym na 2. poł. XIII w., którą przekrywały młodsze, głównie nowożytne warstwy niwelacyjne. Podczas badań wykopaliskowych pozyskano bogaty materiał zabytkowy, w tym ponad 20 tys. fragmentów ceramiki, żelazne brzytwy, noże, fragmenty podków, wędzidła, groty bełtów, ostrogi, nóż bojowy, kolce cepa bojowego, żelazne sprzączki pasów i puślisk, haczyki na ryby, sierpy, nożyce kabłąkowe, kłódki, fragmenty naczyń szklanych i szkła okiennego, glinianą kulkę, kościaną bierkę do gry, kościany grzebień, gliniane przęśliki i ciężarki do sieci, liczne okucia brązowe, w tym okucia pasa, pochewki noża bojowego, fragmenty brązowych kociołków, brązowy pojemnik na brakteaty, kilka monet, grudki ołowiu, w tym ze śladami odcisków naczyń, kości zwierzęce i rybie ości i łuski.

Chronologia

Na podstawie datowania dendrochronologicznego, źródeł pisanych i archeologicznych koniec XIII – 1 poł. XV w.

Ilustracje

Wzmianki w źródłach i opracowaniach o tym obiekcie lub miejscowości:

SUb VI, nr 116, 197, 244; KDW II, nr 860; LuBS I, s. 133, 178, 205; CDS XXIV, s. 106, 108; CDS XXVIII, s. 34; Müller 1837, s. 221; Lutsch 1891, s. 100; Söhnel 1922, s. 44-47; Hellmich 1930, s. 43; Glaeser 1933, s. 54-57; Hellmich 1936, s. 191-193; Kowalenko 1938, s. 309; Uhtenwoldt 1938, s. 86; Guerquin 1957, s. 78; Kowalski 1976, s. 246; Pawłowski 1978, s. 354; Grundmann 1982, s. 165; Lewczuk 1993, s. 479; Lewczuk 2001, s. 168; Boguszewicz, Nowakowski, Pozorski 2001, s. 395-408; Demidziuk 2000, s. 152; Andrzejewski, Motyl 2002, s. 33-36; Nowakowski 2004, s. 57-58; Nowakowski 2008, s. 402-411; Nowakowski 2017, s. 444-446

@article{altschlesische_blaetter_1940_trzebnica,

title = {Altschlesische Bl\"{a}tter},

year  = {1940},

date = {1940-01-01},

journal = {Altschlesische Bl\"{a}tter},

pages = {215},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{Bimler1942,

title = {Die schlesischen Massiven Wehrbauten, Bd. III: F\"{u}rstentum Oels-Wohlau},

author = {K. Bimler},

year  = {1942},

date = {1942-01-01},

urldate = {1942-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{dziewoniski_1952_trzebnica,

title = {Geografia Trzebnicy i ujazdu trzebnickiego w okresie wczesno\'{s}redniowiecznym},

author = {K. Dziewo\'{n}ski},

year  = {1952},

date = {1952-01-01},

journal = {Studia Wczesno\'{s}redniowieczne},

volume = {1},

pages = {25-34},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{gierlach_1975_trzebnica,

title = {G\'{o}ra Tr\k{e}baczy w Trzebnicy w \'{s}wietle bada\'{n} archeologicznych w 1964 r.},

author = {O. Gierlach},

year  = {1975},

date = {1975-01-01},

journal = {Wiadomo\'{s}ci Archeologiczne},

volume = {40},

number = {2},

pages = {209-237},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{grundmann_burgen_1982,

title = {Burgen, Schl\"{o}sser und Gutsh\"{a}user in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohnt\"{u}rme},

author = {G. Grundmann},

year  = {1982},

date = {1982-01-01},

urldate = {1982-01-01},

volume = {1},

address = {Frankfurt am Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{guerquin_1957,

title = {Zamki \'{s}l\k{a}skie},

author = {Bohdan Guerquin},

year  = {1957},

date = {1957-01-01},

urldate = {1957-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Haeusler1883,

title = {Geschichte des F\"{u}rstenthums Oels bis zum Austerben der Piastischen Herzogslinie},

author = {W. Haeusler},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{Hellmich1930,

title = {Schlesische Wehranlagen},

author = {Max Hellmich},

year  = {1930},

date = {1930-01-01},

urldate = {1930-01-01},

journal = {Altschlesien},

volume = {3},

pages = {40\textendash41},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@booklet{informator1964,

title = {Informator Konserwatora Zabytk\'{o}w Archeologicznych},

year  = {1964},

date = {1964-01-01},

urldate = {1964-01-01},

pages = {78-79},

month = {01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {booklet}

}

@article{kaletyn_1964_trzebnica,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci konserwatora zabytk\'{o}w archeologicznych na terenie wojew\'{o}dztwa wroc\lawskiego w 1962 roku},

author = {T. Kaletyn},

year  = {1964},

date = {1964-01-01},

urldate = {1964-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {6},

pages = {200-207},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{kaletyn1966b,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci konserwatora zabytk\'{o}w archeologicznych na terenie woj. wroc\lawskiego w roku 1964},

author = {T. Kaletyn},

year  = {1966},

date = {1966-01-01},

urldate = {1966-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {8},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{kaletyn1978,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci wojew\'{o}dzkiego o\'{s}rodka archeologiczno-konserwatorskiego we Wroc\lawiu w roku 1976},

author = {T. Kaletyn},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

journal = {Silesia Antigua},

volume = {20},

pages = {253-268},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{kaletyn1981,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci w zakresie ochrony i ratownictwa zabytk\'{o}w archeologicznych na obszarze woj. wroc\lawskiego i m. Wroc\lawia w roku 1979, prowadzonej przez WOAK we Wroc\lawiu},

author = {T. Kaletyn},

year  = {1981},

date = {1981-01-01},

urldate = {1981-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {23},

pages = {263\textendash273},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{kazmierczyk_podwiniska_1964_trzebnica,

title = {Badania nad osadnictwem \'{s}redniowiecznym okolic Trzebnicy. Problematyka i stan bada\'{n}},

author = {J. Ka\'{z}mierczyk and Z. Podwi\'{n}ska},

year  = {1964},

date = {1964-01-01},

journal = {Kwartalnik Historii Kultury Materialnej},

volume = {12},

number = {3},

pages = {451-462},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{Nowakowski2017,

title = {\'{S}l\k{a}skie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne},

author = {Dominik Nowakowski},

year  = {2017},

date = {2017-01-01},

urldate = {2017-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@phdthesis{pawlowski_grody_1978,

title = {Grody sto\.{z}kowate, ostros\lupowe i wie\.{z}e mieszkalno-obronne na \'{S}l\k{a}sku w \'{s}redniowieczu},

author = {A. Paw\lowski},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

pages = {199-200},

school = {KHASiT Politechniki Wroc\lawskiej},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {phdthesis}

}

@book{Pilch1978,

title = {Zabytki architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{prus_katalog2_1994b,

title = {Katalog stanowisk archeologicznych wojew\'{o}dztwa wroc\lawskiego (stanowiska opublikowane, cz. IV)},

author = {O. Prus},

year  = {1994},

date = {1994-01-01},

urldate = {1994-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316-1326, Bd. XVIII},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssMPH03_1878,

title = {MPH III = Monumenta Poloniae historica = Pomniki dziejowe Polski. T. 3},

editor = {August Bielowski},

year  = {1878},

date = {1878-01-01},

urldate = {1878-01-01},

volume = {III},

address = {Lw\'{o}w},

series = {MPH},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub06,

title = {SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Tom VI: 1291-1300},

author = {VI SUB},

editor = {H. Appelt and J. Menzel and W. Irgang},

year  = {1998},

date = {1998-01-01},

urldate = {1998-01-01},

address = {K\"{o}ln},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{uhtenwoldt_burgverfassung_1938,

title = {Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens},

author = {H. Uhtenwoldt},

year  = {1938},

date = {1938-01-01},

urldate = {1938-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Weczerka1977,

title = {Handbuch der Historischen St\"{a}tten \textendash Schlesien},

author = {H. Weczerka},

year  = {1977},

date = {1977-01-01},

urldate = {1977-01-01},

address = {Stuttgart},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{βR\'{S}l_2,

title = {R\'{S}l II = Regesty \'{s}l\k{a}skie. T. II, 1349-1354},

editor = {Wac\law Korta},

year  = {1983},

date = {1983-01-01},

urldate = {1983-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{βR\'{S}l_3,

title = {R\'{S}l III = Regesty \'{s}l\k{a}skie. T. III, 1355-1357},

editor = {Wac\law Korta},

year  = {1990},

date = {1990-01-01},

urldate = {1990-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}