Wąsosz, zamek

Przynależność administracyjna i toponomastyka

Obecna: Wąsosz (niem. Herrnstadt), gm. Wąsosz, pow. górowski, woj. dolnośląskie

Przynależność historyczna: księstwo głogowskie, księstwo oleśnickie, księstwo wołowskie

Lokalizacja

W podmokłej dolinie Orli, na wschód od miasta lokacyjnego.

Wybór źródeł do dziejów miasta i zamku

• 1292 – wymienione miasto Herenstat, wójt i kasztelan Dytryk von Barut (SUb, VI, nr 80; Cetwiński 1982, s. 224)
• 1298 – kasztelan Hartwig von Nostitz (SUb, VI, nr 333; Cetwiński 1982, s. 224)
• 1300 – kasztelan Niemierza (SUb, VI, nr 435; Cetwiński 1982, s. 224)
• 1312 – wymienione miasto z dystryktem (LuBS, I, s. 120-121)
• 1323 – Konrad I oleśnicki scedował na Bolesława legnickiego księstwo oleśnickie, w tym miasto Wąsosz z zamkiem (castrum) (LuBS, II, s. 12)
• 1329 – Konrad I oleśnicki oddał Janowi Luksemburskiemu w lenno dzielnicę, w tym miasto Wąsosz (LuBS, II, s. 19)
• 1347 – król Karol IV Luksemburski zhołdował dożywotnio księcia Jana ścinawskiego z jego ziem, w tym miasta Wąsosz (LuBS, I, s. 167-168)
• 1432 – miasto oblegali husyci (Müller 1837, s. 254)
• 1459 – król Jerzy z Podiebradów potwierdził książętom oleśnickim Konradowi IX i Konradowi X ich posiadłości, w tym Wąsosz (LuBS, II, s. 60)
• 1471 – Konrad X oleśnicki przekazał Wilhelmowi Mosche w dożywotnie posiadanie miasto i zamek (slosz) Wąsosz wraz z wszystkimi przynależnościami związanymi z zamkiem (LuBS, II, s. 69-70)
• 1479 – układ między Maciejem Korwinem a księciem Konradem X oleśnickim w sprawie przejęcia po śmierci Konrada jego ziem, z zastrzeżeniem, że zamki (schlosser) Żmigród, Wąsosz, Sułów i Milicz miały być mu już udostępnione (LuBS, II, s. 91-93)
• 1490 – Konrad X oleśnicki przekazał swoje ziemie książętom legnicko-brzeskim, za wyjątkiem zamku (Sloss) i miasta Wąsosz, który otrzymali od niego z prawem dziedziczenia bracia Albrecht i Baltazar Soppke (LuBS, I, s. 269-273; II, s. 100-102)
• 1492 – król Władysław Jagiellończyk potwierdził przekazanie miasteczka i zamku (slos) Wąsosz braciom Soppke (LuBS, I, s. 275-276)
• 1493 – książę cieszyński Kazimierz potwierdził braciom Soppke posiadanie miasta i zamku (sloss) Wąsosz (LuBS, I, s. 276-277)
• 1495 – król Władysław Jagiellończyk przyrzekł przekazanie ziem zmarłego Konrada X oleśnickiego, w tym lenna Wąsosz, księciu Henrykowi ziębickiemu (LuBS, II, s. 109-113)
• 1499 – w Wąsoszu siedział Albrecht Soppke von Sawl (LuBS, I, s. 289)
• 1512 – książę ziębicko-oleśnicki Karol I Albrecht sprzedał okręg wąsoski swojemu szwagrowi Zygmuntowi von Kurzbach, wolnemu panu na Żmigrodzie i Miliczu (LuBS, II, s. 114)
• 1521 – król Ludwik węgierski potwierdził Janowi von Kurzbach przypadające mu w wyniku podziału majątku ziemie, w tym miasto Wąsosz z weichbildem (LuBS, II, s. 119-120)
• 1525 – bracia Jan i Henryk von Kurzbach sprzedali Fryderykowi legnicko-brzeskiemu miasta i okręgi wiński, wąsoski i ryczeński (LuBS, II, s. 122-123)

Opis obiektu

Zamek, zbudowany na miejscu starszego założenia, być może typu motte z końca XIII wieku, powstał w widłach rzek Orli i Baryczy, na północny wschód od obecnego Rynku. Ślady pierwotnego systemu fortyfikacji (fosa-wał-fosa) są widoczne na archiwalnych planach. Zamek należał do Piastów głogowsko-oleśnickich i legnickich, a później przechodził przez ręce innych właścicieli, w tym Habsburgów. W drugiej połowie XVI wieku rozbudowano go na polecenie książąt i stanów, a kolejna przebudowa miała miejsce w 1628 roku na zlecenie cesarza. W wyniku tych prac zamek zyskał formę regularnej rezydencji z wewnętrznym dziedzińcem i narożnymi basztami.

Podczas wojny trzydziestoletniej (1634, 1645) zamek i miasto były kilkukrotnie oblegane przez wojska szwedzkie, a w 1759 roku został zniszczony przez wojska rosyjskie i austriackie, co doprowadziło do rozbiórki północnego skrzydła zamku. W XVIII wieku został przebudowany w stylu barokowym, a jego obecna forma, z dwoma skrzydłami na planie litery L, pochodzi z okresu tej przebudowy. Ostatnia modyfikacja miała miejsce w 1924 roku, co zostało uwiecznione datą na portalu wejściowym.

Zamek murowany z cegły, otynkowany, z fundamentami z kamieni polnych, posiada dachy kryte ceramiczną dachówką typu karpiówka. Większe, dwukondygnacyjne skrzydło pokrywa dach czterospadowy, a niższe, południowe – trójspadowy. Wewnątrz znajdują się drewniane stropy, sklepienia kolebkowe w piwnicach oraz krzyżowe sklepienia w wieży narożnej. Elewacja główna wyższego skrzydła jest pięcioosiowa, z symetrycznie rozmieszczonymi oknami, a w narożniku znajduje się okrągła wieża pod stożkowym dachem.

Po zniszczeniach z XVIII wieku zasypano fosę, a na jej miejscu utworzono park. Fundamenty północnego skrzydła zostały zachowane i zakonserwowane, tworząc część dziedzińca. Zamek został wpisany do rejestru zabytków 13 listopada 1961 roku pod numerem A/3741/967.

Chronologia

Na podstawie źródeł pisanych koniec XIII-XIV w.; XV w.; XVI-XVII w.; II poł. XVIII w.

Ilustracje

Wzmianki o tym obiekcie lub miejscowości:

Cetwiński 1982, s. 224; Grundmann 1982, s. 149; Guerquin 1957, s. 80; LuBS I, s. 120-121, 167-168, 269-273, 275-277, 289; LuBS II, s. 12, 19, 60, 69-70, 91-93, 100-102, 109-113, 114, 119-120, 122-123; Müller 1837, s. 253-254; Pilch 1978, s. 287-288; Weczerka 1977, s. 184-185; SUb VI, nr 80, 333, 435.

@book{grundmann_burgen_1982,

title = {Burgen, Schl\"{o}sser und Gutsh\"{a}user in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohnt\"{u}rme},

author = {G. Grundmann},

year  = {1982},

date = {1982-01-01},

urldate = {1982-01-01},

volume = {1},

address = {Frankfurt am Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{guerquin_1957,

title = {Zamki \'{s}l\k{a}skie},

author = {Bohdan Guerquin},

year  = {1957},

date = {1957-01-01},

urldate = {1957-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Muller1837,

title = {Vaterl\"{a}ndische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschl\"{o}sser Schlesiens},

author = {K. A. M\"{u}ller},

year  = {1837},

date = {1837-01-01},

urldate = {1837-01-01},

address = {Glogau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch1978,

title = {Zabytki architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\sslehns_i_1881,

title = {LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen F\"{u}rstenth\"{u}mer im Mittelalter, Bd. 1},

author = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

editor = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

year  = {1881},

date = {1881-01-01},

urldate = {1881-01-01},

booktitle = {Publicationen aus den k\"{o}niglichen preu\ssischen Staatsarchiven Bd. 7},

address = {Leipzig},

note = {Publicationen aus den k\"{o}niglichen preu\ssischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skr\'{o}ty: LuBS, LBuS},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLuB,

title = {LuB 2 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen F\"{u}rstenth\"{u}mer im Mittelalter. Bd. 2},

author = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

editor = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

booktitle = {Th. Leipzig},

volume = {II},

address = {Leipzig},

note = { alternatywne skr\'{o}ty: LuBS, LBuS},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub06,

title = {SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Tom VI: 1291-1300},

author = {VI SUB},

editor = {H. Appelt and J. Menzel and W. Irgang},

year  = {1998},

date = {1998-01-01},

urldate = {1998-01-01},

address = {K\"{o}ln},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{Weczerka1977,

title = {Handbuch der Historischen St\"{a}tten \textendash Schlesien},

author = {H. Weczerka},

year  = {1977},

date = {1977-01-01},

urldate = {1977-01-01},

address = {Stuttgart},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}