Bagieniec, gm. Jaworzyna Śląska, dwór

Przynależność administracyjna

Ze względu na sąsiedztwo z gniazdem rodowym Wierzbnów oraz kontekst historyczny dziejów miejscowości można przyjąć jej metrykę, a co za tym idzie przynależność do jednostek terytorialnych tej części Śląska w XIII wieku, czyli księstwa wrocławskiego (1247-1290), od 1291 roku nowo utworzonego terytorium fürstenberskiego. Po jego podziale w 1321 roku w obrębie księstwa i dystryktu świdnickiego do 1741 roku: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1998 woj. wałbrzyskie

Historyczne nazwy miejscowości: 1307-1318 – Tychenow, 1396 – Teichenaw, Teichnaw, 1402 – Teichenaw, 1785 – Teichenau, 1945 – Tychonów, 1948 – Bagieniec

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Bagieniec został pierwszy raz odnotowany w kontekście zapisu dziesięciny dla kościoła w Wierzbnej. Odnotowano tam, że allodium Tychenow należało dożywotnio do nieżyjącej już w 1307 roku matki biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbnej. Opierając się na zrekonstruowanej przez historyków genealogii rodu Wierzbnów można postawić tezę, że majątek ten musiał funkcjonować przed 1266, czyli rokiem śmierci Jana z Wierzbnej, ojca biskupa Henryka. Brak jest podstaw dla rekonstrukcji ówczesnej siedziby, jednak można założyć, że jej lokalizacja i układ przestrzenny odpowiadały późnośredniowiecznemu założeniu rezydencjonalnemu i sąsiadującym z nim od południa czworobokiem dawnych zabudowań folwarcznych. Wszystkie te obiekty są zlokalizowane w obniżeniu, które w związku z usypaniem grobli w poprzek doliny zostało zalane wodą do postaci rozległego stawu. Najpewniej w wyniku pogłębienia i poszerzenia dawnej fosy od strony południowej rezydencja rycerska otoczona została wodami owego stawu. Niemniej z elementów dawnego założenia obronnego widoczne są od strony południowej relikty wału zewnętrznego łagodnie łączącego się z później powstałą groblą.

Częściowo zachowała się bryła budowli powiększanej do początku XX wieku. W stosunku do stanu z 1945 roku północny trakt budowli został obniżony o dwie kondygnacje i zabezpieczony prowizorycznym dachem. Po latach postępującej degradacji na początku XXI wieku przystąpiono do remontu obiektu, który jednak został przerwany w związku ze śmiercią właściciela w 2019 roku i zaniechaniem dalszych prac przez spadkobierców.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

• Po 1266 roku dożywotnia własność nieżyjącej już w 1307 roku matki biskupa Henryka z Wierzbnej (RS IV, 2951; Jurek 2006, 43, s. 136-137).
• 1307 – allodium w Bagieńcu obciążone było dziesięciną na rzecz kościoła w Wierzbnej.
• 1318 – potwierdzenie uposażenia parafii w Wierzbnej dziesięciną z Bagieńca (RS V, 3832).
• 1369 – właścicielem Bagieńca miał być Mikołaj Sachenkirch ówczesny burgrabia Sobótki (Zimmermann 1785, s. 502; LuB 1, s. 513, Nr. 23). Był przedstawicielem rodu szlacheckiego o mieszczańskich korzeniach posiadającego od XIV wieku herb, którzy mimo awansu społecznego nie zerwali związków z rodzinną Świdnicą (Adamska-Heś 2001, s. 218, 222; Adamska 2005, s. 80, 139-140).
• 1396 – Bagieniec (Teichenaw) został odnotowany jako punkt odniesienia dla pobliskiej wsi Nowizna (Newendorfe bey Teichenaw) na dokumentach alienacyjnych Weigla i Mikołaja Sachenkirch (LANDBUCH III, 19, 80, 81).
• 1402 – Bagieniec jest punktem odniesienia dla Wiśniowej (Kirstandorf genand bey Teichenaw, LANDBUCH III, 1271).
• 1400 – Mikołaj Sachenkirch zapisał swój rozległy majątek siedmiu synom, z których Weigel i Peter przejęli Bagieniec, podczas gdy pozostali formalnie zrzekli się go przed radą miasta Świdnicy (Zimmermann 1785, s. 502).
• 1433 – Mikołaj Sachenkirch scedował posiadłość za pośrednictwem swego kuzyna Jakuba na Petera Hulfreicha i Laslaua Schleutzera. Ci jednak weszli w spór o tę posiadłość ze starostą Albrechtem von Kolditz. Obie strony wybrały radę miejską Świdnicy jako arbitra w tym sporze, ta zaś rozstrzygnęła go na korzyść starosty (Zimmermann 1785, s. 502).
• 2 poł. XV w. – w niejasnych okolicznościach Bagieniec stał się lennem margrabiego Miśnieńskiego. Jako lenno saskie zarządzany był przez radę miejską Świdnicy (Zimmermann 1785, s. 502).
• 1499 – majątek pozostający w ręku patrycjusza świdnickiego Paula Herdana został sprzedany Hansowi von Holzendrow, ten zaś w dalszej kolejności zbył go Hansowi Rohnau (Zimmermann 1785, s. 502).
• 1545 – przyjmuje się jako moment przejęcia lenna saskiego przez ród von Rohnau (Zimmermann 1785, s. 502).
• 1633 – w drodze koligacji dobra przeszły w ręce rodziny von Luck (Zimmermann 1785, s. 502).
• 1775 – majątek kupił Heinrich Wilhelm von Zedlitz, w następstwie czego pozostał on w rękach przedstawicieli tego rodu do pierwszej połowy XX w. (Zimmermann 1785, s. 503; Eysymontt 1991).

Stan badań

• Najstarszy opis dziejów majątku przedstawił FA Zimmermann w oparciu o materiały archiwalne miasta Świdnicy (Zimmermann 1785, s. 502-504).
• Hans Lutsch opisał topografię „zameczku” otoczonego wodą. Powstanie trójkondygnacyjnej budowli datował na drugą połowę XVI wieku, zaś przebudowę na wiek XVIII.
• Krzysztof Eysymontt na podstawie badań powierzchniowych wykonał studium historyczno-architektoniczne dworu dokonując analizy stratygrafii murów. Na tej podstawie wydzielił IV fazy rozwoju budowli z pierwszą sięgającą lat 70.-80. XIV wieku (Eysymontt 1991). Wyniki badań nad fazą średniowieczną dworu zostały opublikowane przez autora (Eysymontt 2005).
• Barbara Uszałowicz-Piąty w 1994 roku przeprowadziła badania powierzchniowe dworu przedstawiając aktualny stan budowli i opierając się na ustaleniach Krzysztofa Eysymontta wykonała Kartę Ewidencyjną Zabytków Architektury i Budownictwa (tzw. Białą kartę), nr 2493 Dolnośląskie.
• Piotr Błoniewski na podstawie planu założenia rezydencjonalnego w Bagieńcu Krzysztofa Eysymontta wykonał cyfrowy jego model przy zastosowaniu technologii lotniczego skanowania laserowego terenu (Błoniewski 2013, s. 321-322).

Historia budowlana

wg Eysymontt 1991; 2005

FAZA I (lata 70.-80. XIV wieku)

Najstarszym zachowanym elementem zabudowy murowanej jest wieża mieszkalna zachowana we frontowej części bloku zabudowy wypełniająca jego południowo-zachodni narożnik. Trzykondygnacyjny budynek wzniesiony z kamienia łamanego na planie czworoboku miał wymiary około 12×12 m przy grubości murów 2,5-5 m. W jego ścianie wschodniej poprowadzone zostały schody w grubości muru prowadzące z parteru na wyższe kondygnacje. Jednoprzestrzenne pomieszczenia pierwszej i drugiej kondygnacji przykryte zostały sklepieniami. Na parterze ma ono formę koleby, zaś na pierwszym piętrze przybiera formę wysoko zawieszonego ostrołuku. Pomieszczenie, lub rozdzielone przepierzeniem lokalności trzeciej kondygnacji przykryte były stropem. Otwory drzwiowe i okienne drugiej kondygnacji zachowały ostrołuczny wykrój.

FAZA II (lata 20.-30. XVII wieku)

Założenie rezydencjonalne przedłużono w stronę wschodnią, gdzie powstały dwa trakty o podobnej szerokości. Sień dworu przykryta została kolebą z lunetami, a w przedsionku sklepieniem gwieździsto-ceglanym. Pomieszczenie w południowo-wschodnim narożniku budowli z dwoma rozglifionymi oknami ze śladami przykrycia ostrołuczną kolebą.

Faza III (początek XVIII wieku)

Do istniejącej części frontowej dobudowano partię północno-wschodnią budynku. Wówczas też została ujednolicona elewacja. Prawdopodobnie w trakcie tej fazy budowlanej powstał kamienny most nad fosą oraz kamienne lico muru umacniającego brzeg wyspy.

Faza IV (początek XX wieku)

Część założenia poddano daleko idącym zmianom podczas prac budowlanych na początku XX wieku dokonanych przy użyciu cegły maszynowej. Inwestycja ta częściowo nie została zrealizowana, o czym świadczy niewykończone skrzydło północno-zachodnie budowli. Niezamieszkały od 1946 roku obiekt został zdewastowany i popadał w systematyczną pogłębiającą się destrukcję.

Faza V (początek XXI wieku)

Podjęto remont budynku skoncentrowany na jego południowej partii. Zrekonstruowano dach oraz sygnaturkę. Przywrócono użytkowy charakter pomieszczeniom m.in. wprowadzając stolarkę okienną. Inwestycja został przerwana w związku ze śmiercią właściciela w 2019 roku i brakiem dalszych działań ze strony spadkobierców.

Charakterystyka wartości kulturowych

Założenie rezydencjonalne w Bagieńcu stanowi doskonały przykład późnośredniowiecznej podmiejskiej siedziby uszlachconych mieszczan i przedstawicieli patrycjatu świdnickiego, dla której wybrano formę wieży mieszkalnej. Pomimo dewastacji i wieloletnich zaniedbań wyjątkowo dobrze zachował się układ przestrzenny „zamku na wodzie”. Założenie to powstało we wczesnym okresie nowożytnym dzięki zastosowaniu odpowiednich urządzeń hydrotechnicznych, jak grobli i mostu. Elementy te stanowią dodatkowe, niezwykle cenne, gdyż użytkowane po dziś elementy dziedzictwa kulturowego.

Mapy i plany

Zdjęcia