Bzie Zameckie, dwór

Przynależność administracyjna

Obecna: w granicach administracyjnych miasta Jastrzębia-Zdroju

Historyczna: księstwo raciborskie, pszczyńskie wolne państwo stanowe, powiat pszczyński, powiat wodzisławski

Lokalizacja i stan obiektu

Dwór obronny położony na stoku terasy, opadającego w kierunku wsch. w dolinę płynącego tam potoku. Budowla zachowana, odbudowana i częściowo zrekonstruowana po zniszczeniach w czasie działań wojennych w 1945 r. Zniszczeniu uległo wówczas w dużej części skrzydło północne, na co wskazują wypustki muru na planie opublikowanym  w KZS. Mieści obecnie przedszkole i przychodnię lekarską.

Toponomastyka

• 1293 Byze (ZIVIER 1906, s. 175)
• Ok. 1305 – Goltimanni villa (CDS XIV, s. 110)
• 1335 – Goltmansdorf (MPV, str. 366)
• 1679 – Bdzy, Gultendorff (JUNGNITZ 1904, s. 124)
• 1687-  Goltmansdorff vulgo Bzie (JUNGNITZ 1904, s. 430)
• 1829 – Schloss Goldmansdorf;  Ober Goldmannsdorf  – Bzi wierchnii (KNIE 1830, s.195)
• 1845 – Schloss Goldmansdorf – Bzi zomeczki (KNIE 1845, s.168)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

• Przed 1409 – Weronika Wojnin i Małgorzata von Goltmirsdorf
• Po 1409 – Gosław i Mikundej bracia Jaykowicz (ZIVIER 1906, s. 84; WELTZEL 1997, s. 75)
• 1426 – Mikundej Jaykowicz (WELTZEL 1997, s. 75)
• 1467, 1473, 1484 i1486 – Jan Rostek
• 1481 – Krzysztof Rostek, syn Jana (na połowie Bzia)
• 1509 – Jan Rostek
• 1514 – Krzysztof i Jan Rostek
• 1528 – Krzysztof Rostek
• 1536 – Bernard Rostek i Jerzy Rostek
• 1573 – Bernard st. Rostek i Bernard mł. Rostek
• 1578 – Mikołaj i Maciej braci Rostkowie
• 1593 – Bernard Rostek
• 1630 – Marta Zygota
• 1644 – wierzyciele Zygoty
• 1645 – Helena Gusnar i Mikołaj Kloch
• 1652 – Stanisław Szelichowski
• 1653 – Franciszek Mleczko
• 1671 – Andrzej Szponar z Blintzdorfu i Adam Kazimierz Szeligowski
• 1679  i 1688 – Jan Jerzy Frank
• 1685 – Marianna Suchodolska
• 1710 – Adam Wacław Laschowski
• 1715 – Maciej Mikołaj Rostek von Goltmansdorff, Jerzy Henryk Rostek von Goltmansdorff, Zygmunt Gusnar von Komorno, Juliusz Emerich Pelchrzim
• Bzie Zameckie
• 1714 – Karol Zygmunt Skebensky z Hrzistic, zm. 1741
• 1759 – Erdmann Jerzy Traugott von Skrbensky, zm. 1784
• 1792 – Erdmann von Skrbensky
• 1830 – Rudolf von Skrbensky
• 1875-1891 – Adolf von Skrbensky i Erdmann Skrbensky
• 1892 – Teodor Hoffman
• 1892-1909 – Wilhelm Thau Od 1909 Fryderyk Thau (SIEMKO 2003, s. 30-43)

Historia budowlana

Nie wiadomo, kiedy powstała najstarsza siedziba właścicieli wsi. Niewykluczone, że mógł to być stożkowaty gródek ziemny, zwieńczony drewnianą wieżą; jednakże na razie nie natrafiono na ślad takiej. W literaturze przyjęto pogląd, że zachowana do dziś budowla powstała na początku XVII w. Elementem datującym jest zachowany późnorenesansowy szczyt budowli (KZS VI/14, s. 1). Nie można jednak wykluczyć wcześniejszego powstania siedziby.

Pierwsza pisemna wzmianka o niej (Ex arce in Bzie…) pochodzi z protokołu wizytacji kanonicznej parafii w Bziu z 1688 r. (JUNGNITZ 1904, s. 430). Zamek, zwany też dworem obronnym, elewacją główną zwrócony jest na płd. Jest to budowla piętrowa, częściowo podpiwniczona, wniesiona z cegły z użyciem kamienia. Posiada on plan prostokąta z przybudówkami usytuowanymi niesymetrycznie od płd. i płn.

Piwnice znajdują się pod wsch. częścią budynku i są to dwie komory sklepione kolebkowo, dostępne z zewnątrz. Podczas remontu w 2008 r., po usunięciu tynków wykonano zdjęcie jednego z pomieszczeń (PODGÓRSKI i inni 2008), na którym widać układ cegieł w wątku niderlandzkim. Zatem ta część nie mogła powstać wcześniej niż około lat 1570-1580.

Układ pomieszczeń na parterze jest jednotraktowy. W płd. ryzalicie znajduje się niewielka sień, w części przesklepiona żaglasto, oraz klatka schodowa na piętro i kwadratowe pomieszczenie sklepione krzyżowo-kolebkowo. W korpusie budynku na parterze są cztery pomieszczenia; z nich 3 sklepione są kolebkowo z lunetami, a jedno krzyżowo-kolebkowo. Na piętrze pomieszczenia mają płaskie stropy.

W części dobudowanej od płn. zachowały się częściowo sklepienia kolebkowe i żaglaste. Sklepienia żaglaste wskazują, że ryzalit od płd. i dobudowana część płn. powstały w XVIII w. W elewacjach zwracają uwagę trójkątne szczyty korpusu o formach późnorenesansowych. Szczyt wschodni jest oryginalny, natomiast zachodni, identyczny ze wsch., został zniszczony w 1945 r. i następnie zrekonstruowany. Szczyty osadzone są na wydatnym gzymsie, w którym znajdują się dwie wnęki dwuarkadowe, ujęte płaskimi pilastrami (KZS VI/14, s. 1-2).

Zapewne pierwotnie szczyty ujęte były sterczynami, spływami i ślimacznicami. Na parterze korpusu od wewnątrz zachowały się otwory strzelnicze (obecnie niewidoczne; zasłonięte w ośrodku zdrowia metalowymi szafami – listopad 2023 r.).

W styczniu, lutym i sierpniu 2008 r. przy dworze prowadzone były badania archeologiczne. Nie poszerzyły one w istotny sposób wiedzy o budowli. W piwnicy odkryto ceglaną konstrukcję będącą prawdopodobnie

podwaliną urządzenia grzewczego (pieca?) i pierwotną ceglaną posadzkę. Wśród odkopanych artefaktów dominowała ceramika nowożytna, w przeważającej części pochodząca z 2 poł. XVII i XVIII w., rzadko z pocz. XVII w., przyjmowanego za czas powstania budowli. Pod fundamentami wyeksplorowano materiał zabytkowy w większości datowany na schyłek XVI i 1 poł. XVII w. W badaniach wykopu pod kanalizacją sanitarną znaleziono kilka fragmentów ceramiki późnośredniowiecznej, datowanej na XV w., jednakże nie jest ona wiązana z funkcjonowaniem dworu (PODGÓRSKI i inni 2008).

Typ budowli

Zamek (dwór) rycerski, nizinny, regularny, wzniesiony w końcu XVI lub na przełomie XVI/XVII w., rozbudowany w XVIII w. na nieregularny. Mimo zachowanych częściowo cech obronnych nie wiadomo czy otaczały go jakieś inne umocnienia.

Ilustracje