Grodziszcze, gm. Świdnica, założenie obronne

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• prowincja śląska, księstwo śląskie, od 1247 księstwo wrocławskie, od 1291 księstwo fürstenberskie, od 1321 księstwo świdnickie, do 1741 w obrębie dystryktu świdnickiego (Weichbild Schweidnitz); 1741-1945 powiat świdnicki (Landkreis Schweidnitz), województwo wrocławskie (1945-1975), województwo wałbrzyskie (1975-1998)
• historyczne nazwy miejscowości: 1288 – villa Grodis, 1292 – Grodis, 1298 – villa Grodis circa Sweidenicz 1298
• historyczne nazwy obiektu: 1155 – Gramolin

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Założenie obronne w Grodziszczu usytuowane jest na niewielkim wzniesieniu w kształcie cypla, otoczonym zalewowymi łąkami w meandrze rzeki Piławy. Jego zarys przypomina wydłużony klin, z dwuczłonowym założeniem w wierzchołku (człony „A” i „B”) oraz rozległym podgrodziem (człon „C”) u podstawy. Całość jest zorientowana dłuższym bokiem w osi północ–południe.

Człony „A” i „B” mają kształt zbliżony do czworoboków i są wyniesione na wysokość około 8 metrów w stosunku do otaczających je łąk. Powierzchnia członu „A” wynosi 45–50 x 45–50 m, natomiast człon „B” ma wymiary 40 x 35–50 m i sąsiaduje bezpośrednio z podgrodziem. Podgrodzie, liczące 200 m długości i maksymalnie 108 m szerokości, rozciąga się u podstawy cypla.

Widoczne na powierzchni obiektu są wały odcinkowe wzdłuż południowych krawędzi członów „A” i „B”. U podstawy wały miały szerokość około 10 m, na szczycie 3–5 m, a ich zachowana wysokość wynosi około 3 m, licząc od poziomu majdanu. Towarzyszyły im fosy, z których szczególnie głęboka jest fosa oddzielająca człony „A” i „B”. Jej szerokość wynosi 2–5 m, a głębokość dochodzi do 5 m. Obecny stan fosy wynika jednak z jej pogłębienia i poszerzenia w wyniku użytkowania jako ciągu komunikacyjnego do czasów współczesnych.

Wał ograniczający człon „C” od południa oraz towarzysząca mu fosa zostały całkowicie zniwelowane.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Najstarsze wzmianki o miejscowości pochodzą z lat 1193–1250, kiedy była odnotowana jako wieś należąca do dóbr klasztoru Najświętszej Marii Panny na Piasku. Jednak omawiane założenie obronne bywa utożsamiane z grodem Gramolin, wymienionym w bulli Hadriana IV z 1155 roku. Gród ten znalazł się wśród miejscowości wyznaczających granice diecezji wrocławskiej. Identyfikacja Gramolina z obiektem w Grodziszczu opiera się na jego lokalizacji między Niemczą a Strzegomiem, co odpowiada kolejności miejscowości wymienionych w bulli na południowym pograniczu Śląska. Brak wyraźnych śladów osadnictwa z drugiej połowy XI i pierwszej połowy XII wieku budzi jednak wątpliwości co do tego powiązania, zwłaszcza że bulla mogła odnosić się do sytuacji sprzed połowy XII wieku.

Schyłkowa faza rozwoju założenia obronnego jest znacznie lepiej udokumentowana. Zmiany kolonizacyjne, takie jak przekształcenie charakteru zabudowy wewnętrznej i likwidacja podgrodzia, wiążą się z powstaniem wsi Grodziszcze w obecnym kształcie po drugiej stronie rzeki Piławy. Kres funkcjonowania warowni, która w drugiej połowie XIII wieku miała formę zamku typu przejściowego, nastąpił najprawdopodobniej w ostatnich dwóch dekadach tego stulecia.

Proces ten dokumentuje sukcesywne przekazywanie majątku książęcego we wsi Grodziszcze na rzecz fundacji kościelnych. Już w 1288 roku Henryk IV Prawy uposażył fundację kolegiaty Świętokrzyskiej we Wrocławiu dobrami z Grodziszcza. Podobnie postąpił Bolko I fürstenberski, który w 1292 roku, fundując klasztor cystersów w Krzeszowie, przekazał mu ziemię z Grodziszcza (dokument fundacyjny został potwierdzony w 1299 roku). Najprawdopodobniej Bolko I także ostatecznie zlikwidował warownię, co znajduje potwierdzenie w dodatkowym uposażeniu klasztoru krzeszowskiego w ziemię z Grodziszcza w 1298 roku.

Stan badań

Badania wykopaliskowe na terenie założenia obronnego: 1960 r., J. Kramarek; 1999 r., B. Gruszka, M. Łasiuk, A. Pankiewicz, M. Paternoga; 2000 r., A. Boguszewicz, B. Gruszka, M. Łasiuk, D. Nowakowski, A. Pankiewicz, Z. Pozorski; 2001 r., A. Boguszewicz, D. Nowakowski, A. Pankiewicz, Z. Pozorski.

Historia budowlana

Faza I – okres przedpiastowski (IX-X w.)

Założenie obronne w Grodziszczu ma bardzo długą tradycję osadniczą, sięgającą V okresu epoki brązu. Na wyniesionym cyplu w zakolu rzeki Piławy powstał wówczas gród ludności kultury łużyckiej. W okresie przedpiastowskim, prawdopodobnie wykorzystując pozostałości dawnych urządzeń obronnych, wzniesiono rozległe, jednoczłonowe założenie obronne. Fortyfikacje od strony południowej tworzył wał o szerokości podstawy 8 metrów, z drewniano-ziemną konstrukcją i kamienną oblicówką wykonaną z łamanego kamienia. Towarzyszyła mu sucha fosa o przekroju w kształcie litery „V”, głęboka na 2,6 metra i szeroka maksymalnie na 8 metrów.

Zabudowa wewnętrzna została zlokalizowana wzdłuż wału południowego oraz zachodniej krawędzi członu „C”, a także w jego centralnej części. W kierunku północnym zabudowa była wyraźnie rzadsza. Analiza materiałów archeologicznych wskazuje, że gród plemienny funkcjonował od IX do początków X wieku. Jego kres nastąpił w wyniku pożaru, po którym obwód obronny nie został odbudowany.

Prawdopodobnie na tym terenie osadnictwo trwało nadal, choć w znacznie mniejszym zakresie, o czym świadczą rozproszone materiały archeologiczne z drugiej połowy X i pierwszej połowy XI wieku. Brak znalezisk z drugiej połowy XI i pierwszej połowy XII wieku sugeruje jednak przerwanie ciągłości osadnictwa w tym okresie.

Faza II – 2 poł. XII-1 poł. XIII wieku

Bogate materiały archeologiczne ponownie pojawiają się na terenie stanowiska od drugiej połowy XII wieku lub przełomu XII i XIII wieku. W tym czasie w północnej części stanowiska powstało dwuczłonowe założenie obronne (obecne człony „A” i „B”), ufortyfikowane wałami odcinkowymi oraz fosami. Na południu znajdowało się nieufortyfikowane podgrodzie, obejmujące pozostałą część dawnego grodu przedpiastowskiego, tworząc człon „C” założenia. Wał i fosa z okresu plemiennego były już wówczas silnie zniwelowane.

Badania archeologiczne na terenie członu „A” ujawniły relikty regularnej i gęstej zabudowy. Składały się na nią drewniane budynki naziemne oraz ziemianki, zorientowane dłuższą osią wschód-zachód, co świadczy o dobrze zorganizowanej strukturze osadniczej.

Faza III – 2 poł. XIII wieku

Kolejny etap użytkowania założenia obronnego wiązał się z przemianami kolonizacyjnymi w drugiej połowie XIII wieku. W tym okresie zniwelowano gęstą zabudowę na członie „A” i w jego centralnej części wzniesiono budynek o konstrukcji ryglowej. Budowla ta mogła pełnić funkcję wieży, na co wskazują relikty fundamentu: belki o średnicy 0,6 m stabilizowane kamiennymi ścianami, tworzącymi ścianę o grubości 0,8 m i zagłębioną w podłoże na 0,6–0,8 m (odkryte na długości około 4 m).

W tym samym czasie zanikło osadnictwo na terenie podgrodzia, co prawdopodobnie było związane z lokacją wsi Grodziszcze po drugiej stronie rzeki Piławy. Założenie obronne zostało ostatecznie porzucone na przełomie XIII i XIV wieku.

Ilustracje

Fotografie

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie

Boguszewicz 2010, s. 212-214; Boguszewicz 2012, s. 115-130; Hellmich 1930, s. 41; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 199; Kaletynowie, Lodowski 1968, s. 62-63; Kramarek 1962, s. 241-259; Pankiewicz 2005; Rodak 2017; Uhtenwoldt 1938, s. 81

@book{boguszewicz_2010,

title = {Corona Silesiae: zamki Piast\'{o}w f\"{u}rstenberskich na po\ludniowym pograniczu ksi\k{e}stwa jaworskiego, \'{s}widnickiego i zi\k{e}bickiego do po\lowy XIV wieku},

author = {A. Boguszewicz},

year  = {2010},

date = {2010-01-01},

urldate = {2010-01-01},

number = {39},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@inbook{boguszewicz2012_transformationen,

title = {Transformationen und Umbr\"{u}che des 12./13. Jahrhunderts},

author = {Andrzej Boguszewicz},

editor = {Felix Biermann and Thomas Kersting and Andreas Klamt},

year  = {2012},

date = {2012-01-01},

booktitle = {Burgen und Landesausbau im 12./13. Jh. im s\"{u}dlichen Schlesien},

pages = {115-130},

address = {Langenweissbach},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {inbook}

}

@article{hellmich1930b,

title = {Die Erforschung der Wehranlagen},

author = {M. Hellmich},

year  = {1930},

date = {1930-01-01},

urldate = {1930-01-01},

journal = {Unsere Heimat},

volume = {6},

pages = {41},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{kajzer_kolodziejczyk_salm_2001,

title = {Leksykon zamk\'{o}w w Polsce},

author = {J. Kajzer and S. Ko\lodziejczyk and J. Salm},

year  = {2001},

date = {2001-01-01},

urldate = {2001-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{kaletynowie_grodziska_1968,

title = {Grodziska wczesno\'{s}redniowieczne wojew\'{o}dztwa wroc\lawskiego},

author = {M. Kaletyn and T. Kaletyn and J. Lodowski},

year  = {1968},

date = {1968-01-01},

urldate = {1968-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{kramarek1962,

title = {Badania na grodzisku Gramolin w Grodziszczu, pow. \'{S}widnica, w 1960 roku},

author = {J. Kramarek},

year  = {1962},

date = {1962-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {4},

pages = {241-259},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{pankiewicz2005,

title = {Grodziszcze. Wczesno\'{s}redniowieczne grodzisko plemienne na Przedg\'{o}rzu Sudeckim},

author = {Aleskandra Pankiewicz},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

publisher = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{rodak2017,

title = {Podstawy datowania grod\'{o}w z ko\'{n}ca X \textendash pocz\k{a}tku XIII wieku na Dolnym \'{S}l\k{a}sku},

author = {Sylwia Rodak},

year  = {2017},

date = {2017-01-01},

urldate = {2017-01-01},

publisher = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{uhtenwoldt_burgverfassung_1938,

title = {Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens},

author = {H. Uhtenwoldt},

year  = {1938},

date = {1938-01-01},

urldate = {1938-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}