Na obrzeżach Wilkowa, w sąsiedztwie drogi z Wrocławia do Niemczy, zachowała się jedna z ciekawszych średniowiecznych wież mieszkalnych Dolnego Śląska, dziś wkomponowana w bryłę późnorenesansowego dworu. Choć budynek był wielokrotnie przebudowywany i dostosowywany do zmieniających się funkcji rezydencjonalnych, zachował czytelny układ pierwotnych kondygnacji oraz masywne mury piwniczne z XV wieku. Obiekt jest użytkowany i pozostaje w dobrym stanie technicznym, a jego obecna forma to rezultat kilku faz budowlanych, począwszy od około 1450 roku aż po modernizacje z XX wieku.
| Lokalizacja | woj. dolnośląskie, pow. dzierżoniowski, gm. Niemcza |
|---|---|
| Współrzędne | 50.7496532, 16.8453975 |
| Obszar AZP | 87-27 |
| Chronologia | późne średniowiecze, wczesna nowożytność |
| Autor | Roland Mruczek |
| Data udostępnienia | 24.03.2025 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
- Obecna: gm. Niemcza, pow. dzierżoniowski, woj. dolnośląskie
- Historyczna: księstwo ziębickie
Lokalizacja i stan zachowania obiektu
Obiekt usytuowany jest na skraju wsi, na terenie dawnego majątku, przy drodze z Wrocławia do Niemczy, po jej wschodniej stronie, w pobliżu rzeki Ślęży. W obrębie późnorenesansowego dworu wyróżnia się średniowieczna wieża mieszkalna, zaadaptowana jako ryzalit boczny (południowo-wschodni) w elewacji frontowej. Budynek jest użytkowany i znajduje się w dobrym stanie technicznym. Obecny wygląd wieży to efekt adaptacji do bryły pałacowej z przełomu XVI i XVII w., przeróbek wnętrz, restauracji w 1710 r., nadbudowy o jedną kondygnację oraz przebudowy dachów po 1870 r. oraz w XX w. Wieża była remontowana w 1968 r., przed 1974 r. i w 1992 r. Elewacje wieży są pokryte tynkiem, a pierwotny układ kondygnacji zachowany.
Toponomastyka (miejscowość i obiekt)
- 1370 – Wilkaw (Knie 1845, s. 745)
- 1385 – Wilkow (LŚJ, nr 103)
- Przed 1945 – Gross Wilckau
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu
- 1335 – wzmiankowany kościół parafialny.
- 1385 – pojawia się w źródłach miejscowość Wilkow (LŚJ, nr 103), w dokumencie dotyczącym zastawu pobliskiego lasu.
- Według R. Stillfrieda (1870, s. 332-336) Wilków był gniazdem rodowym Nimitzów. Tutejszą ich linię zapoczątkować miał Sixtus. Jego synem był Nickel (Nicklas) piszący się z Wilkowa (Wilkau), Lipowej (Leippicz) i Chwalęcina (Quantzendorf), żyjący w latach 1450-1524.
- 1473 – Nicklas Nimitz z Wilkau pojawia się w brzeskiej księdze ziemskiej.
- 1478 – Nicklas Nimitz z Wilkau kupił Wilków od Dippranda Reibnitza, bratanka swojej żony.
Historia budowlana obiektu
FAZA I (XIV–XV w., bliżej 1450 r.?)
Powstała wówczas wieża mieszkalna na planie prostokąta o wymiarach 13 × 11 m, podpiwniczona, o dwóch lub trzech kondygnacjach nadziemnych, otoczona fosą zasilaną przez pobliską rzekę.
Mury piwnicy, wzniesione z kamienia, mają szerokość 1,75 m; ściana działowa natomiast – 1,25 m. Dzieliła ona kondygnację na dwa jednakowej wielkości pomieszczenia, nakryte kolebkami o ostrołukowym, średniowiecznym jeszcze przekroju. Wejście do piwnicy prowadziło od północnego wschodu, bezpośrednio do pomieszczenia północno-zachodniego. Oświetlało je okienko szczelinowe w ścianie południowo-zachodniej, naprzeciwko wejścia, obecnie zasłonięte przez ściankę późnorenesansową związaną z sąsiednimi wnętrzami. Obok niego, w ścianie północno-zachodniej, zarejestrowano pogrubienie muru w formie ryzalitu o szerokości ok. 2,25 m i wysięgu ok. 0,5 m. Przejście do drugiego pomieszczenia piwnicznego umieszczono w ścianie działowej, bezpośrednio przy styku ze ścianą frontową wieży. W tej właśnie ścianie znajdował się jedyny otwór okienny pomieszczenia.
Na parter (I kondygnację) wchodziło się pierwotnie od frontu, przez wejście umieszczone w osi elewacji, zaopatrzone w prosty, ostrołukowy portal – obecnie zamurowany w związku z nowymi podziałami wewnętrznymi kondygnacji. Zwraca uwagę różnica poziomów pomiędzy obecnym parterem pałacu a parterem wieży, wynosząca ok. 0,5 m na korzyść tej ostatniej, zauważalna w budowli i wyznaczana także przez węgary opisanego portalu, widoczne w elewacji pałacu. Wnęki dwóch pierwotnych otworów okiennych zarejestrowano w ścianie południowo-zachodniej wieży. Pozostałe dwa otwory – zlokalizowane w elewacji frontowej, być może w miejscu starszych (nie w osiach okien późnorenesansowych) – są efektem późniejszych przeróbek. We wnętrzu, w ścianie frontowej, tuż przy narożniku wschodnim, zarejestrowano wnękę o szerokości 1,2 m – być może pozostałość wykusza latrynowego.
Na piętro (II kondygnację) wieży wchodziło się pierwotnie zapewne schodami zlokalizowanymi wewnątrz niej. Obecnie podzielona przepierzeniami i ściankami, kondygnacja ta była dekorowana wnękami przyściennymi, sklepionymi odcinkowo. Przed filarami arkad stanęły półkolumny o prymitywnej formie głowic bez abakusa, zredukowanych do dwóch wolut wyprowadzonych z jednego punktu pośrodku. Rzuca się w oczy nieporadność rozwiązania konstrukcyjnego – arkada spływa bowiem na półkolumnę, a nie na filar, a jednocześnie jest płytsza niż wysięg samej kolumny. Dekoracja ta przetrwała jedynie na ścianie południowo-zachodniej (trzy arkady zajmujące całą szerokość ściany) oraz w części ściany północno-zachodniej, w obrębie klatki schodowej. Od frontu być może w ogóle jej nie było. Znajdują się tam trzy okna w głębokich, być może pierwotnych wnękach. Kondygnacja była kryta stropem belkowym, składającym się z ośmiu pól, z kurdybanem z wytłoczonymi stemplem renesansowymi wzorami.
E. Różycka-Rozpędowska datuje wieżę na XIV–XV w., podkreślając brak cech późnogotyckich w jej architekturze; pod wpływem źródeł historycznych precyzuje jednak czas jej powstania na lata bliższe 1475 r.
FAZA II (2–3 ćwierć XVI w.)
Adaptacja późnorenesansowa wprowadziła podział kondygnacji parteru na dwa pomieszczenia o zbliżonej wielkości. Sklepienia oparto na ścianie wzniesionej w osi północny wschód – południowy zachód, która jednocześnie zablokowała wspomniane średniowieczne wejście. Nowe wejście poprowadzono od północnego zachodu – z głównej sieni dworu – po schodach (ponieważ parter wieży znajduje się o 0,5 m wyżej niż w pozostałych częściach budynku) do wydzielonego narożnego pomieszczenia w części zachodniej, mieszczącego zabiegową klatkę schodową.
W północnym narożniku powstało w ten sposób niemal kwadratowe pomieszczenie, nakryte sklepieniem krzyżowym, z szeroką wnęką w ścianie południowo-wschodniej. Było ono dostępne od południowego zachodu, ze wspomnianej klatki schodowej. Drugie pomieszczenie parteru wieży stało się teraz dostępne zarówno z tej samej klatki, jak i z sąsiedniego wnętrza związanego z tylnym traktem pałacu.
Wystrój pomieszczenia Ewa Różycka-Rozpędowska datuje na drugą–trzecią ćwierć XVI wieku, uznając go za rezultat nieudolnej przeróbki pierwotnego wystroju z czasów wzniesienia wieży, który miał się ograniczać jedynie do arkadowania przyściennego – bez półkolumn. Według badaczki dekoracje te wiążą się z kręgiem budowniczych znanych z dworów w Słupicach, Białobrzeziu, Radzikowie oraz zamku w Brzegu.
Nie rozstrzygnięto dotąd, czy wieża była pierwotnie jedno- czy dwupiętrowa. Na obecnym drugim piętrze ściany obwodowe mają grubość 0,6 m, a działowe około 0,3 m, co jednak nie stanowi rozstrzygającego dowodu. Należy też brać pod uwagę możliwość istnienia trzeciej kondygnacji – nietrwałej, wykonanej w konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
FAZA III (ok. 1600 r.)
Wzniesiono późnorenesansowy, trzykondygnacyjny dwór na planie prostokąta, z krótkimi ryzalitami bocznymi i wysokimi, profilowanymi szczytami. W przyziemiu znajduje się obszerna sień oraz pomieszczenia nakryte sklepieniami krzyżowymi bez żeber. Narożniki budowli ujęte zostały boniowanymi lizenami, a na elewacjach częściowo zachowały się dekoracje sgraffitowe.
Typ budowli
Dwór późnorenesansowy z wieżą mieszkalną, nizinny, wodny. Wieża wzniesiona w średniowieczu, w XIV-XV w. (prawdopodobnie bliżej 1475 r.). Do czasu budowy pałacu w końcu XVI w. nastąpić musiała zapewne przebudowa renesansowa, obejmująca wnętrza, datowana na 2-3 ćwierć XVI w.
Literatura
Wzmianki konkretnie o obiekcie: KNIE 1845, s. 745; LUTSCH 1889, s. 423; PILCH 2005, s. 394; RÓŻYCKA-ROZPĘDOWSKA 1980, s. 115–127; STRUSCHE 1870, s. 165–167; STILLFRIED 1870, s. 332–336; ZIMMERMANN 1783, s. 51.
Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book
Wrocław, 2003.
Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkmäler des Regierungsbezirk Liegnitz Book
Breslau, 1891, (Borów Polski, s. 70-71;).
Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska Book
Warszawa, 2005.
Wieża mieszkalna w Wilkowie Wielkim Journal Article
In: PNIHASziT PWr. Nr 13, Studia i Materiały Nr 6, pp. 115-127, 1980.
Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andere Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien, nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei Königlichen Regierungen, den darin enthaltenen Fürstenthümern und Kreisen, mit Angabe des Flächeninhaltes, der mittlern Erhebung über die Meeresfläche, der Bewohner, Gebäude, des Viehstandes u.s.w. Collection
Breslau, 1845.
Gross-Wilkau bei Nimptsch Journal Article
In: Rubezahl, Der Schlesischen Provinzialblätter, vol. N. F. IX, pp. 332-336, 1870.
Das Schloss Gr. Wilkau bei Nimptsch Journal Article
In: Schlesiens Vorzeit, vol. 1, pp. 165-167, 1870.
Murowane budowle obronne w Polsce X-XVII w. Book
Warszawa, 2019.
Beiträge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 1 Book
Brieg, 1783.
Ilustracje
Ilustracje
