Zamek Radosno w Rybnicy Leśnej to zamek książęcy z wieżą typu bergfried, górski, o położeniu cyplowym. Zamek górny powstał w dwóch fazach lub etapach, na co wskazują różnice technologiczne wznoszonych murów, przede wszystkim zaś użyte zaprawy. Poniżej znajdowało się rozległe podzamcze, umocnione wałami. Pierwotny obiekt powstał z pewnością przed końcem XIII w. Tradycyjnie – choć bez podstawy źródłowej – wiązano go z akcją budowlaną ks. Bolka I Surowego (1278-1301). Obecnie nie brak opinii, że jest to fundacja czeska.
Lokalizacja | woj. dolnośląskie, pow. wałbrzyski, gm. Mieroszów |
---|---|
Współrzędne | 50.6851563 N, 16.2652503 E |
Obszar AZP | 54-13 |
Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Roland Mruczek |
Data udostępnienia | 02.11.2023 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
obecna: gm. Mieroszów, pow. wałbrzyski, woj. dolnośląskie.
historyczna: księstwo: świdnickie / świdnicko-jaworskie
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Na cyplu skalnym, na wysokości 770-776 m n.p.m., na północnym zboczu góry Suchawy (Dűrre Gebirge 928 m n.p.m.), na północ od tzw. Czerwonych Skałek, w miejscu zw. Freudenthale, na północny zachód od wsi Bűttnergrunde, w Górach Suchych, pomiędzy Rybnicą Leśną a Sokołowskiem. Zbocza cypla mają charakter urwiska. U jego stóp płynie niewielka rzeczka górska Sokołowiec. Zabytek w stanie ruiny od schyłku średniowiecza. Pierwotny układ przestrzenny i funkcjonalny nieczytelny na powierzchni terenu.
Toponomastyka (miejscowość i obiekt):
- 1350 – Vreudinberg das haus / Haus Freudinberg (Stillfried 1864, nr 67, s. 11)
- 1351 – daz hows czu Vrewdinberg / das Haus zu Freudenberg / das Haus zu Vrewdinberg (Stillfried 1864, nr 94, s. 13; nr 100, s. 14);
- 1355 – Frawdinberg castrum (Goliński 2003, s. 130);
- 1355 – das Haus zu Freudinberg (Stillfried 1864, nr 174, s. 22);
- 1356 – Freudemberg (LuBS I, s. 507-508, nr 18; RŚl III, 300);
- 1369 – das burglehn Freudenbergk (Landbuch I, nr 350, s. 70);
- 1369 – burgraven czu Vreudenberg (LuBS I, nr 23, s. 512);
- 1374 – das haus Frewdenberg mit dem markte Fredeland bey derselben vesten gelegen (Landbuch I, nr 909, s. 171);
- 1388 – feste Frewdenberg, feste … und … hows Frewdenberg (Landbuch II, nr 520, 526; LuBS I, s. 523-525).
- 1542 – Schloß Freudenhaus (Műller 1844, s. 29).
- przed 1945 – Freudenburg / Freudenschloss
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
- 1350 – wzm. Vreudinberg das haus. Zamek stanowił własność Mertina von Swenkinvelt (von Schwenckfeld), który zadłużył się na 600 kop groszy praskich u Hansa Wüstehube pod zastaw swoich dóbr lennych, wśród których wymieniony był m.in. Haus Freudinberg (Stillfried 1864, nr 67, s. 11);
- 1351 – Mertyn von Swenkinuelt zadłużony u Ottona von Haugwitz na 1200 kop i 6 groszy praskich pod zastaw swoich dóbr lennych, wśród których figuruje m.in. das Haus zu Freudenberg (Stillfried 1864, nr 94, s. 13; nr 100, s. 14);
- das Haus zu Freudinberg (Stillfried 1864, nr 174, s. 22). Dług Mertyna von Swenkinvelt został częściowo spłacony (do wysokości 600 kop groszy praskich) Ottonowi Haugwitz (Otto von Hugwicz) przez jego synów: Reinczka, Hansa i Jarosława (Reyncz, Hanns und Jerislaw) von Swenkinveld poprzez odstąpienie 4 wsi (Stary Mieroszów, Meziměstí, Nowe Siodło bez lasu i Zdoňov z lasem i sądownictwem).
- 1355 – zamek został przejęty zbrojnie przez Bolka II a następnie przez cesarza Karola IV.
- 1356 – cesarz Karol IV nadał zamek w dziedziczne lenno Herskowi z Rozdziałowicz (Hersco de Rozlowicz) za 2300 kop groszy praskich, z zastrzeżeniem prawa wykupu tych dóbr w ciągu 2 lat.
- 1364 i 1369 – zamek wymieniany wśród innych warowni w dokumentach króla Karola IV (LuBS I, nr 20, s. 508-511; I, nr 23, s. 512).
- 1369. V.13 – księżna Agnieszka nadała Przecławowi z Pogorzeli (Preczlaw von Pogrell) za wierną służbę das burglehn Freudenbergk (Landbuch I, nr 350, s. 70);
- 1369 – wzm. Preczlaw von Pogarell burgraven czu Vreudenberg (LuBS I, nr 23, s. 512);
- 1369-74 – właścicielem i burgrabią zamku Przecław z Pogorzeli (Preczlaus de Pogrella), imiennik biskupa wrocławskiego (Műller 1844, s. 29);
- 1374. VIII.10 – wzm. das haus Frewdenberg mit dem markte Fredeland bey derselben vesten gelegen, nadane przez księżnę Agnieszkę Gunczelowi von Seidlitz z Łażan (Gunzel von Lazan)(Landbuch I, nr 909, s. 171);
- 1388. V.20 – zamek (feste Frewdenberg, potem feste … und … hows Frewdenberg ) i lenno zamkowe (burglehn) przechodzą drogą kupna za 600 kop groszy praskich z rąk Gunczela i Mikołaja Seidlitzów (synów ww. Gunczela z Łażan) na Heinricha von Rechinberg (Henryka von Rechenberg) i jego synów: Nickela, Gunthera, Heinricha i Clementa. Ks. Agnieszka zastrzegła, że zamek i lenno pozostaną w jej rękach do jej śmierci, po czym może je wykupić król Wacław IV za taką samą sumę 600 kop grzywien. Ponadto ks. Agnieszka zobowiązała się do zwrotu kosztów wszelkich inwestycji budowlanych, jakie ww. tam podejmą (Landbuch II, nr 520, 526, s. 105-107; LuBS I, s. 523-525).
- 1392 – zamek przechodzi do Korony Czeskiej po śmierci ks. Agnieszki.
- koniec XIV w. – pocz. XV w. – zamek w rękach raubritterów – von Pannewitza, potem rodziny von Schellendorf.
- 1426/27 i 1434 r. – zamek oblegany i zdobyty przez husytów; stanowił potem ich siedzibę.
- 1443 – zamek jako siedziba raubritterów został zniszczony przez mieszczan wrocławskich i ks. opawsko-ziębickiego.
- 1466 – ponownie w rękach raubritterów, braci Hansa i Mikołaja von Schellendorf. Według K. A. Műllera (1844, s. 29) Hans był w posiadaniu zamku od 1483 r. (tamże źródła ).
- 1483 – zdobycie zamku przez starostę Jerzego von Steina (Georg von Stein).
- 1497 – zniszczenie zamku w czasie wyprawy starosty wrocławskiego, Jerzego von Steina (Műller 1844, s. 29).
- 1542 – wzm. Schloß Freudenhaus. Opis zamku, będącego już w ruinie (Műller 1844, s. 29).
Historia budowlana
W obrębie założenia wyróżnić można zamek górny, zlokalizowany na niewielkim plateau wydzielonym z grzbietu skalnego za pomocą głębokich i szerokich, suchych fos biegnących w poprzek wzgórza, zbudowany na planie w zamierzeniu prostokątnym, o zaokrąglonych narożach, składający się z: muru obwodowego, wolno stojącej, cylindrycznej wieży typu bergfried, zlokalizowanej w południowo-wschodniej części budowli, tuż przy murze obwodowym oraz budynku mieszkalnego (wieży?) i prostopadłościennej baszty – zlokalizowanych w północno-zachodniej, przeciwległej części zamku. Poniżej znajdowało się rozległe podzamcze, umocnione wałami.
Zamek górny powstał w dwóch fazach lub etapach, na co wskazują różnice technologiczne wznoszonych murów, przede wszystkim zaś użyte zaprawy.
Faza I – przełom XIII/XIV w. ?
W fazie I wzniesiono cylindryczną wieżę typu bergfried, zlokalizowaną w obrębie umocnień drewniano-ziemnych (?). Położona w części najbardziej zagrożonej, kontrolowała całą południowo-zachodnią kurtynę muru obwodowego, wzdłuż której z pewnością prowadziła droga do zamku. Brak dziś podstaw do rekonstruowania pozostałych elementów zamku, wydaje się jednak, że już wówczas założenie to miało charakter wieloczłonowy.
Bergfried o średnicy ponad 9 m., grubości ścian do 3,60 m., średnicy wewnętrznej 2 m. i zachowanej wysokości ok. 9 m., zbudowano z miejscowego kamienia (melafiru) spojonego twardą zaprawą barwy różowawej. W przeciwieństwie do bardzo dziś zniszczonego lica zewnętrznego, po którym pozostały nieliczne długie kamienie wyznaczające zarys koła, lico wewnętrzne wieży zachowało się w stanie bardzo dobrym. Czytelne są ślady sklepienia pierwszej kondygnacji; kondygnacja nad sklepieniem ma mury cieńsze, sięgające do 1,5 m. ponad dawny poziom podłogi. Wejście do wieży czytelne było jeszcze w latach 50. XX w.; znajdowało się ono od strony północno-zachodniej (od strony budynku mieszkalnego), z niewielkim odchyleniem od osi założenia, na wysokości ok. 4 m. nad ziemią i miało wymiary 1,80 x 1,05 m. Obecnie zauważalne jest jedynie starannie opracowane ościeże otworu wejściowego.
Faza II – XIV w.
W kolejnej fazie budowlanej starszy obwód obronny zastąpiono murem obwodowym z prostopadłościenną basztą oraz wzniesiono przynajmniej jeden murowany budynek mieszkalny. Mur obwodowy, o szerokości 2,05-2,30 m., zbudowano w technice opus emplectum z miejscowego kamienia (pozyskanego częściowo pewnie przy wykuwaniu fos), spojonego twardą zaprawą barwy kremowoszarej. W sąsiedztwie wieży cylindrycznej, od jej południowej strony – w narożniku obwodu obronnego – był silnie zeskarpowany, tworząc coś w rodzaju odbojni. Choć obwód w zamierzeniu miał mieć zarys prostokątny, to jednak ze względu na sytuację terenową unikano budowania prostych odcinków muru, co widoczne jest nie tylko w narożnikach, ale i np. w południowo-wschodniej, wyraźnie zaokrąglonej, kurtynie muru obwodowego. Główna brama wjazdowa znajdować się mogła w baszcie czworobocznej, na co wskazywać może pozostawienie wąskiego ciągu komunikacyjnego doń prowadzącego w obrębie dziedzińca, lub też we wspomnianej południowo-zachodniej kurtynie muru obwodowego, na co wskazuje z kolei zapis historyczny. Baszta czworoboczna, o boku ok. 6 m., wnętrzu o wymiarach 1,45 x 1,20 m. poniżej odsadzki i 1,75 x 1,55 m powyżej jej poziomu, o grubości ścian 2,15 m., zapewne wzmocniona była w narożnikach przyporami, o czym świadczył charakterystyczny cios stanowiący górną partię przypory północnej. Prawdopodobnie kryje ona otwór bramny; z pewnością zaś broniła zamku z drugiego zagrożonego kierunku – od strony podzamcza. Obecnie relikty budowli – oprócz bergfriedu – dostępne są do badań jedynie metodą wykopaliskową.
W północnym narożniku zamku zlokalizowano budynek mieszkalny (może wieżowy) na rzucie prostokąta o wymiarach wewnętrznych ok. 7,6-8 x 7,3 m., o grubości murów 1,30-1,50 m. Powstał on przez dostawienie ścian: południowo-zachodniej i południowo-wschodniej do muru obwodowego. Ściana południowo-wschodnia miała charakterystyczny łamany przebieg; składała się z trzech odcinków muru, z których każdy odchylał się w stosunku do poprzedniego o niewielki kąt w kierunku południowym. W miejscach załamań zlokalizowano otwory: okienny i wejściowy do I kondygnacji, pozbawione obecnie, podobnie jak okno w ścianie południowo-zachodniej, obramień, po których zostały negatywy oraz pojedynczy cios kamienny z glifem. Narożnik południowy budynku stanowi węzeł z przyporami na przedłużeniu murów. Na koronie muru południowo-wschodniego, w sąsiedztwie wschodniego narożnika budynku, stwierdzono odsadzkę pełniącą funkcję murłaty w związku ze zmianą kondygnacji lub też, co wynika z sąsiedztwa pieca hypocaustum, część jego konstrukcji. Mur budynku powyżej opisanej odsadzki zwężał się znacznie, osiągając szerokość kilkudziesięciu cm.
Przy wieży ostatecznej obrony zarejestrowano fragment muru dobijającego prostopadle do lica wewnętrznego południowo-zachodniej kurtyny muru obwodowego. Jest to kolejny relikt zabudowy wewnętrznej dziedzińca lub, co bardziej prawdopodobne, element konstrukcji pomostu (filara?) służącego do komunikacji pomiędzy bergfriedem a koroną muru i domniemanymi urządzeniami bramnymi.
Rozplanowanie podzamcza, którego relikty widoczne są od strony południowej, zachodniej i północno-zachodniej zamku górnego, wymaga podstawowych choćby badań.
Datowanie
Pierwotny obiekt powstał z pewnością przed końcem XIII w. Tradycyjnie – choć bez podstawy źródłowej – wiązano go z akcją budowlaną ks. Bolka I Surowego (1278-1301). Obecnie nie brak opinii, że jest to fundacja czeska. Typologicznie wieża bergfried zamku Radosno należy już do form zredukowanych, charakterystycznych dla 2. poł. XIII i 1. poł. XIV w. Materiał ceramiczny, pozyskany w trakcie badań, reprezentuje grupy technologiczne charakterystyczne dla późnego i schyłkowego średniowieczu. Analiza zawartości procentowej poszczególnych grup a także kontekst znalezisk pozwalają łączyć je z ostatnim okresem funkcjonowania warowni (2 poł. XV w.) aż do momentu gwałtownego jej zniszczenia (m.in. elementy uzbrojenia oraz szkielety zwierzęce).
Typ budowli
Zamek książęcy z wieżą typu bergfried, górski, o położeniu cyplowym.
Ilustracje
Plany i rzuty




Ikonografia i zdjęcia





Literatura
Wzmianki konkretnie o tym obiekcie
Berndt 1828, s. 303; Boguszewicz 2010, s. 252-254; Chorowska 2003, s. 89-90; Francke 1989-1991, s. 82-83; Goliński 2003, s. 153-159; Grundmann 1982, s. 102-103; Guerquin 1957, s. 70-71; Guerquin 1974, s. 249; Guerquin 1984, s. 269; Hellmich 1930, s. 42; Informator 1959-1960, s. 126-127; Kajzer 2001, s. 435; Kastek 1996, s. 255-270; Kastek 1997, s. 311-323; Kerber 1885, s. 143-145; Lutsch 1889, s. 235-236; Łuczyński 1993, s. 115-120; Mruczek 2003, s. 312-316; Müller 1837, s. 28-29; Müller 1844, s. 28-29; Pilch 1978, s. 215; Pilch 2005, s. 296; Rozpędowski 1960, s. 60-63; Schaetzke 1927, s. 292; Schroller 1886, s. 192; Silesia Antiqua 1962, s. 286; Stillfried-Rattonitz 1860-1864 Bd. 1-2.
Wegweiser durch des Sudeten-Gebirge Book
Breslau, 1828.
Corona Silesiae: zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku Book
2010.
Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book
Wrocław, 2003.
Dzieje zamków województwa wałbrzyskiego Journal Article
In: Rocznik Województwa Wałbrzyskiego, 0000.
Co się stało w 1355 r. w księstwie świdnickim? (w kwestii własności i funkcji zamków) Journal Article
In: Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia, vol. 2512, no. CLXIII, pp. 150-153, 2003.
Burgen, Schlösser und Gutshäuser in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohntürme Book
Frankfurt am Main, 1982.
Zamki śląskie Book
Warszawa, 1957.
Zamki w Polsce Book
Warszawa, 1974.
Zamki w Polsce Book
Warszawa, 1984.
Schlesische Wehranlagen Journal Article
In: Altschlesien, vol. 3, pp. 40–41, 1930.
Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych 1959-1960 Booklet
1959.
Leksykon zamków w Polsce Book
Warszawa, 2001.
Zamek Radosno - badania w 1995 roku Journal Article
In: Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, vol. 38, pp. 255-270, 1996.
Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych na zamku Radosno, przeprowadzonych w 1996 roku Journal Article
In: Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, vol. 39, pp. 311-323, 1997.
Geschichte des Schlosses und der Freien Standesherrschaft Fürstenstein in Schlesien Book
Breslau, 1885.
Zamki sudeckie Book
Jelenia Góra, 1993.
Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien: Bd. II, Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Breslau Book
Breslau, 1889.
Zamki wieżowe na Śląsku w średniowieczu PhD Thesis
Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, 2003, (praca doktorska napisana na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej pod kierunkiem prof. J. Rozpędowskiego).
Vaterländische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens (beider Antheile) so wie der Grafschaft Glatz Book
Glogau, 1844.
Vaterländische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens Book
Glogau, 1837.
Zabytki architektury Dolnego Śląska Book
Wrocław, 1978.
Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska Book
Warszawa, 2005.
Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim i zamki: Nowy Dwór, Radosno, Rogowiec Book
Wrocław, 1960.
Schlesische Burgen und Schlösser (Iser-Riesen-Waldenburger-Gebirge und Vorberge) Book
Schweidnitz, 1927.
Schlesien. Eine Schilderung des Schlesier Landes, Bd. 1 Book
Glogau, 1886.
Wrocław: sprawozdanie z działalności archeologicznej służby konserwatorskiej na terenie województwa wrocławskiego w 1960 roku Journal Article
In: Silesia Antiqua, vol. 4, pp. 276-288, 1962.
Sprawozdanie z działalności Konserwatora Zabytków Archeologicznych na terenie woj. wrocławskiego w 1966 roku Journal Article
In: Silesia Antiqua, vol. 10, pp. 282-297, 1968.
Wykaz stanowisk badanych przez Zakład Archeologii Śląska we Wrocławiu i Katedrę Archeologii UW w 1967 roku Journal Article
In: Silesia Antiqua, vol. 11, pp. 288-289, 1969.