Jaźwina (dolna/wschodnia), dwór (ruina)

Dwór w Jaźwinie dolnej to rycerski dwór na kopcu pierwotnie otoczony fosą wodną, z ruiną murowanej wieży mieszkalnej z XIV w.; w XVI-XVII w. rozbudowany w renesansowy, czteroskrzydłowy dwór.  Obiekt zaczął popadać w ruinę już w 2 poł. XIX w., z wyjątkiem jednego skrzydła zamienionego  na kaplicę.

Lokalizacjawoj. dolnośląskie, pow. dzierżoniowski, gm. Łagiewniki
Współrzędne50.7971353 N, 16.7009198 E
Obszar AZP86-25
Chronologiapóźne średniowiecze, nowożytność
AutorzyPiotr Błoniewski, Małgorzata Chorowska
Data udostępnienia05.11.2023
JAŹWINA – dwór wschodni. Widok na skrzydło północne ze szczytem z krzyżem, pochodzącym z czasów adaptacji na kaplicę, 2016 (fot. P. Błoniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

Jak cytować?

Błoniewski Piotr, Chorowska Małgorzata. Jaźwina wschodnia, dwór (ruina), Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/jazwina-dolna-dwor-wschodni/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 22.04.2025.

Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach

Opis

Przynależność administracyjna

  • od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu dzierżoniowskiego; 1741-1932: Kreis Reichenbach, 1932-1945: Landkreis Breslau
  • historyczne nazwy miejscowości: 1300 Siffrisdorf; 1340 Syffredisdorff; 1374 Grossen Seifridisdorff; 1677 Seiffersdorff; 1726 Nieder-, Lang Seyffersdorff; 1845 Langen-, Nieder Seifersdorf, Seiberschdorf; 1871 Nieder- Langseifersdorf; w 1945 Stoszyn; od 1947 Jaźwina
  • historyczne nazwy majątku: Gut (brak nazwy własnej).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś Jaźwina została odnotowana po raz pierwszy w 1305 r. (CDS XIV, B 514). Jest to bardzo długa wieś łanowa, położona na lekko pofałdowanym terenie na południe od góry Raduni w Masywie Ślęży. Kościół parafialny wymieniony został w 1335 r. (CDS XVI, nr 5409; ADAMSKA 2005, s. 251). We wsi, podzielonej dawniej na Jaźwinę Górną, Średnią i Dolną, najpóźniej pod koniec XIV w. powstały dwie siedziby rycerskie – dolna (wschodnia) i górna zachodnia.

Dolny zespół pałacowo-folwarczny znajduje się w środkowej części Jaźwiny Dolnej, tuż obok kościoła parafialnego, co wskazuje na bardzo wczesną genezę tutejszej siedziby, zapewne lokacyjną. Założono ją w podmokłej dolinie rzeczki Oleszny, na niewysokim kopcu i otoczono fosą wodną. Kościół położony na płd. od rycerskiego dworu zajął miejsce na skarpie rzecznej. Obszerny, wieloskrzydłowy  folwark – na pn.-zach. od siedziby. Dwór położony obok kościoła, z folwarkiem, ogrodem i ogrodnikiem wzmiankowano już w 1387 r. Obecnie dwór stanowi porośniętą roślinnością, mało czytelną ruinę, z wyjątkiem wschodniego skrzydła, które przed wojną stanowiło kaplicę. Przetrwało ono w murach obwodowych ze szczytem.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

  • W 1387 r. wzmiankowano  folwark koło kościoła we wsi Jaźwina …[sein vorwerk in dem dorfe Seiffridisdorf zunehst bey der  kirchen doselbinst […] gelegin, mit dem hofe, mit garthen und gartenerem (LANDBUCH II, nr 40) dwór z ogrodem przy kościele;
  • W 1388 r.  – Iwan und Albrecht bracia von Kaldenborn sprzedali  folwark przy kościele Henrykowi von Grunow – ir vorwerk in dem dorfe Seiffridisdorf zunehst bey der kirchen doselbinst gelegin […] mit dem hofe, mit garthen und gartener(LANDBUCH II, nr 541);
  • 1389 r. – Conrad von Malkewicz oddał Kunegundzie […] akry […] zu Seiffridstorf districtus Reichenbach mit dem hofe doselbinst und mit dem gartner nehest dem hofe gesessen (LANDBUCH II, nr 973);
  • 1391 r. – Opecz von Logow sprzedał ziemię we wsi Jaźwina Heinriche von Grunow [… ilość ziemi…] eynen garten bey seyme hofe glegen […] doselbinst zu Seyfridstorf (LANDBUCH II nr 1019);
  • 1397 r. – jako właściciel folwarku koło kościoła odnotowany Heinrich Bolcze zwany ze Skarżyc, który sprzedał Hannusowni Muehlheim Buschke genannt (LANDBUCH III, nr 1289)
  • Do lat 1576/1587 oba majątki w Jaźwinie należały do rodziny von der Heide, notowanej w Jaźwinie od 2 poł. XV w.
  • Przed 1587 r. folwark stał się własnością Sigismunda von Burghaus (1531-1587), zapewne jako wiano jego żony Evy von den Heyde a.d.h. Seiffersdorff; od 1570 r. Sigismund był starostą księstwa ziębickiego (ZIMMERMANN 1785, s. 179; SINAPIUS 1720); w latach 90. XVI w. majątek nadal należał do Burghausów; spis służb wojskowych z 1602 wymienia przedstawicieli tej rodziny (APWr Ritterdienste 1602);
  • W 1592 r. von Dobschütz, finansował budowę kościoła (ZIMMERMANN 1785, s. 179)
  • w 1654 wzmiankowany Christoph Friedrich von Gablenz (ZIMMERMANN 1785, s. 179); przed 1672 należał do Ernsta von Gellhorn na Pieszycach (SINAPIUS 1720); w spisie z 1690 (opublikowanym przez J. Kuczera) został odnotowany Adam Leonhard von Dobschuetz 
  • w 1720 r. majątek należał do Hansa Friedricha v. Sandrezky [z Bielawy] na Langen-Seiffersdorff; w kolejnych dekadach aż do lat 30. XX w. majątek stale pozostawał w ręku tego rodu, jako część majoratu Bielawa (SINAPIUS 1720; KNIE 1830, s. 720, KNIE 1845, s. 629; ANPSA 1857, s. 174; AGPS 1873, I, s. 102-103; SGA 1870, s. 50; SGA 1876, s.87; SGA 1886, s. 126; SGA 1894, s. 122; SGA 1898, s, 131; SGA 1902, s. 139; SGA 1905, s. 152; SGA 1909, s, 158; SGA 1912, s. 163; SGA 1917, s. 170; SGA 1921, s. 181; SGA 1926, s. 224)

Stan badań

  • Hans Lutsch opisał dwór wschodni w 1889 r.  jako założenie z XVI w. z wewnętrznym dziedzińcem otoczone fosą. Już wówczas budowla pozostawała w złym stanie. Odnotował obecność prostej dekoracji sgraffitowej oraz  kamiennej płaskorzeźby z 1558 r, wmurowanej w ścianę sieni, a przedstawiającej Trójcę Świętą oraz parę małżeńską oddającą jej pokłon, klęczącą poniżej. Napis na płycie był wówczas nieczytelny (LUTSCH 1889, s. 169).  Starsze założenie miało zostać przebudowane w XVIII w. na siedzibę zarządców majątku.
  • Wg Jerzego Pilcha dwór został wzniesiony w 1537 r., przebudowany w XVIII w., zamieniony na kaplicę ok. 1891 r. i zniszczony w 1945 r. (PILCH 2005, str. 122).
  • Pierwszą inwentaryzację założenia oraz rozwarstwienie chronologiczne murów wykonał na potrzeby doktoratu  Piotr Błoniewski (BŁONIEWSKI 2012).

Historia budowlana

FAZA 1 (2 pol. XIV w.)

Najstarszą część założenia stanowiła murowana wieża mieszkalna (braci von Kaldenborn?) o wymiarach około 12 x 9,5 m zlokalizowana we wschodnim skrzydle późniejszego dworu. Wzniesiono ją jako dwudzielną, z kamienia łamanego bez dodatków cegły na gliniastej, dość słabej zaprawie wapiennej koloru brunatnego. Z grubości ścian, którą można oszacować na około 130-150 cm wynika, że była co najmniej piętrowa. Na pocztówce archiwalnej z początku XX w. widniejący tam obiekt (z lewej) miał 3 kondygnacje.  Obecnie  ściany wieży są zachowane do wysokości przyziemia.

FAZA 2 (1 poł. XVI w.)

Przebudowa rycerskiej wieży na kopcu na wieloskrzydłowy dwór z dziedzińcem  rozpoczęła się od jej przedłużenia w kierunku pn.-wsch. Równocześnie, po drugiej stronie niezabudowanego dziedzińca, wzniesiony został budynek o wymiarach 12,75 x 8,70 m, stanowiący pn.-zach. skrzydło dworu na wodzie. Całość zespołu otoczono murem; bramę usytuowano po stronie płd.-zach. Nowy budynek został wzniesiony z kamienia z niewielkim dodatkiem cegieł i otynkowany. W przyziemiu zachowały się 3 otwory okienne z pozostałościami prostej, tynkowej dekoracji. Były to bielone opaski o fakturze gładkiego tynku, zakończone od dołu tynkową imitacją kamiennych parapetów. Przejście pionowych opasek w parapet uzyskało wykrój kotarowy. Dekoracji dopełniał bielony cokół; tło stanowił chropawy tynk w kolorze szaro-beżowym. Narożniki budowli pozostawiono gładkie, bez boniowania. Budynek  był trójkondygnacyjny, od strony płd.-zach. odchodził od niego niższy mur ograniczający dziedziniec. Przedstawioną fazę przemian założenia należałoby przypisać właścicielom obu dworów w Jaźwinie – rodzinie von der Heide.

FAZA 3 (2. poł. XVI w.)

Faza 3 przyniosła rozszerzenie funkcji mieszkalnej zespołu o skrzydło pn.-wsch., którym domknięto dziedziniec. Skrzydło pn.-zach. zostało przedłużone w kierunku płd. aż do narożnika muru obwodowego. Jego przyziemie przesklepiono kamienną kolebą, którą połączono z piwnicą w przedłużonej części. Otrzymała ona ceglane sklepienie krzyżowe wsparte na centralnym filarze. Komunikację pomieszczeń mieszkalnych na piętrze zapewniał drewniany ganek, po którym pozostały jedynie gniazda belek wspornikowych. Zaprawę w murach z tej fazy charakteryzują jasno-szara barwa i duże grudy źle zlasowanego wapna. Rozbudowę dworu należałoby przypisać staroście księstwa ziębickiego Sigismundowi von Burghaus.

FAZA 4 (2 poł. XVII–XVIII w.)

Faza 4 to przebudowa związana z zamianą dworu na siedzibę zarządców majątku. Zamknięto dziedziniec od strony płd.-zach. przez dostawienie tam trójkondygnacyjnego skrzydła. Przeorganizowano też wjazd na dziedziniec. W tym celu przebito się przez skrzydło z III fazy. Wjazd został poprzedzony arkadowym mostem i ujęty portalem z tympanonem na półkolumnach. W zachodni narożnik dziedzińca wprowadzono tunelową klatkę schodową; ganki zamieniono na krużganki oparte na filarach.

W XIX w, dwór został opuszczony i zaczął popadać w ruinę. Ok. 1891 r. skrzydło pn.-zach. zamieniono na kaplicę ewangelicką. Zdemontowano w nim stropy, obniżono najwyższą kondygnację, przepruto nowe otwory okienne i wprowadzono szczyty zachowane do dziś. Nad wejściem umieszczono małą dzwonnicę.

Ilustracje

Mapy i plany

Wizualizacje

Zdjęcia i ikonografia

Literatura

Adamska D

Fundacje dewocyjne rycerstwa księstwa świdnicko-jaworskiego w średniowieczu Book

Poznań-Wrocław, 2005.

BibTeX

Błoniewski P

Średniowieczne dwory w Jaźwinie Journal Article

In: Sudety, vol. 4, no. 150, pp. 8-9, 2015.

BibTeX

Błoniewski P

Zamki rycerskie w księstwie świdnickim PhD Thesis

Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej, 2013, (praca doktorska napisana na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej pod kierunkiem Małgorzaty Chorowskiej, wydruk komputerowy w Centrum Wiedzy i Dokumentacji Naukowo-Technicznej PWr).

BibTeX

Lutsch H

Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien: Bd. II, Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Breslau Book

Breslau, 1889.

BibTeX

AGPS = Adressbuch des Grundbesitzes in der Provinz Schlesien dem Areal nach 500 Morgen aufwärts Collection

Berlin, 1873.

BibTeX

(Ed.)

ANPSA = Alphabetischer Nachweis (Adressbuch) des in den Preussischen Staaten in den Rittergüttern angesessenen Adels Collection

Berlin, 1857.

BibTeX

APWr Ritterdiernste = Register der Ritterdienste der Koen auch zu Hungern den Behemb Königlichen Macht Collection

1550, (Archiwum Państwowe we Wrocławiu, zespół: Księstwo Świdnickie, sygn. 4).

BibTeX

APWr Ritterdiernste = Ritterdiernste Inn dem Beyden Fürstenthümbern S: u. Jawer [1602] Collection

1602, (Archiwum Państwowe we Wrocławiu, zespół: Akta Majątku Schaffgotschów, sygn. UK 765).

BibTeX

Grünhagen C (Ed.)

CDS VII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, Bd. VII Collection

Breslau, 1903.

BibTeX

Markgraf H; Schulte W (Ed.)

CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV Collection

Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Breslau, 1889, (także skrótowo jako LfeV; Lf; LF).

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1301-1315, Bd. XVI Collection

Breslau, 1892, (używany również skrót 'RS' lub 'RSIV').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316-1326, Bd. XVIII Collection

Breslau, 1898, (używany również skrót 'RS' lub 'RS V').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1327-1333, Bd. XXII Collection

Breslau, 1903, (używany również skrót 'RS').

BibTeX

Knie J G (Ed.)

Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andere Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien, nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen Collection

Breslau, 1830.

BibTeX

Knie J G (Ed.)

Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andere Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien, nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei Königlichen Regierungen, den darin enthaltenen Fürstenthümern und Kreisen, mit Angabe des Flächeninhaltes, der mittlern Erhebung über die Meeresfläche, der Bewohner, Gebäude, des Viehstandes u.s.w. Collection

Breslau, 1845.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH II = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395 Collection

Poznań, 2004.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH III = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407 Collection

Poznań, 2007.

BibTeX

(Ed.)

RSchweis = Regesten zur älteren Geschichte derer von Schweinichen Collection

Breslau, 1904.

BibTeX

Die Rittergüter und selbständige Gutsbezirke in der Provinz Schlesien Collection

Breslau, 1870.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 2. Ausgabe Collection

Breslau, 1876.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 3. Ausgabe Collection

Breslau, 1886.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 5. Ausgabe Collection

5. Ausgabe, Breslau, 1894.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 6. Ausgabe Collection

6. Ausgabe, Breslau, 1898.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 7. Ausgabe Collection

7. Ausgabe, Breslau, 1902.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 8. Ausgabe Collection

Breslau, 1905.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 9. Ausgabe Collection

9. Ausgabe, Breslau, 1909.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 10. Ausgabe Collection

Breslau, 1912.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 11. Ausgabe Collection

11. Ausgabe, Breslau, 1917.

BibTeX

Pastorf M (Ed.)

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 12. Ausgabe Collection

12. Ausgabe, Breslau, 1921.

BibTeX

SGA = Schlesisches Güter Adressbuch. 13. Ausgabe Collection

13. Ausgabe, Breslau, 1926.

BibTeX

(Ed.)

SINAPIUS = Schlesische Curiositaten darinnen die ansehnlichen Geschlechter des schlesischen Adels T.1 Collection

Leipzig, 1720.

BibTeX

Treblin M (Ed.)

Beiträge zur Siedlungskunde im ehemaligen Fürstentum Schweidnitz Collection

Breslau, 1908, (Spis majątków rycerskich 1576 r.).

BibTeX

Weber R (Ed.)

Schlesische Schlösser, Bd .2 Collection

Dresden, Breslau, 1910.

BibTeX

Zimmermann F A (Ed.)

Beiträge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 4 Collection

1785.

BibTeX

Stillfried-Rattonitz R

Beiträge zur dem Geschichte des schlesischen Adels, Bd. 1-2 Book

Berlin, 0000.

BibTeX

Lokalizacja