Zamek położony na wzgórzu na zach. od średniowiecznego miasta, oddzielony od niego przedzamczem z fosą. Spłonął w 1811 r., a gdy w 1833 r. spłonęła drewniana zabudowa miasta stał się źródłem budulca do jego odbudowy. Zachowała się wieża płn.-zach. z przyległą do niej stajnią, a znajdujący się w ruinie budynek bramny, flankowany dwiema wieżami, odbudowany w latach 1956-1960.
Lokalizacja | woj. śląskie, pow. gliwicki, gmina Toszek |
---|---|
Współrzędne | 50.4561976 N, 18.5157395 E |
Obszar AZP | 94-43 |
Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Piotr Siemko |
Data udostępnienia | 26.06.2023 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
Obecna: miasto – gmina w pow. gliwickim, woj. śląskie
Historyczna: Położony w księstwie opolskim po czym w wyniku podziałów znalazł się w księstwie kozielsko-bytomskim, a z niego wydzielono księstwo toszeckie, łączone później znów z księstwem kozielsko-bytomskim, cieszyńskim i oświęcimskim. Potem był siedzibą weichbildu by w XVIII wieku znaleźć się w powiecie toszeckim. W XIX wieku w powiecie toszecko-gliwickim, a po 1945r. pow. gliwickim.
Lokalizacja i stan zachowania
Zamek położony jest na wzgórzu na zach. od średniowiecznego miasta, oddzielony od niego przedzamczem z fosą. Zamek spłonął w 1811 r., a gdy w 1833 r. spłonęła drewniana zabudowa miasta stał się źródłem budulca do jego odbudowy. Zachowała się wieża płn.-zach. z przyległą do niej stajnią, a znajdujący się w ruinie budynek bramny, flankowany dwiema wieżami, odbudowano w latach 1956-1960.
Topomonastyka
- 1201 – Tosses (KDŚ I, nr 87)
- 1222 – Tossech – wzmiankowany kasztelan Jakub (KDŚ III, nr 269)
- 1226 – błędnie Cosec – wzmiankowany kasztelan Jan (KDŚ III, nr 313)
- 1239 – Tosech – wzmiankowany kasztelan Jaxa (CDS VII, reg. 528)
- 1247 – Thosech – wzmiankowany kasztelan Dobiesław (TSCHOPPE, STENZEL, str. 309)
- 1245 – Thosek (CDS VII , reg. 627)
- 1246 – Toschecz (SUb II, nr 295)
- 1253 – Tessech (CDS VII , reg.839)
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
Zamek wspomniany w dokumentach pierwszy raz w 1246 r. należał do książąt opolskich Mieszka II i Władysława I, po czym wszedł w skład księstwa kozielsko-bytomskiego. Syn księcia bytomskiego Kazimierza już w 1304 r. wystąpił jako książę toszecki; zmarł w 1328 r. Ostatni z książąt linii koz-byt. zmarł w 1354 r. i wówczas rozpoczął się wieloletni spór o księstwo pomiędzy ks. cieszyńskimi i oleśnickimi (CHRZĄSZCZ 1927, s. 254-255).
Zamek po 1369 r. przypadł książętom cieszyńskim, a potem dla wydzielonej z nich linii oświęcimskiej (1414 r.). Po śmierci księcia toszeckiego Przemysława w 1484 r. król Maciej Korwin wcielił księstwo do dóbr syna Jana. W 1493 r. król Władysław Jagiellończyk sprzedał je Janowi Sokołowskiemu, a jego spadkobierca brat Paweł sprzedał je w 1495 r. księciu oświęcimskiemu Janowi. Wdowa po nim Barbara sprzedała je księciu opolskiemu Janowi Dobremu. Po jego śmierci w 1532 r. od króla czeskiego Ferdynanda otrzymał je margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern, po nim jego syn Jerzy Fryderyk.
W latach 1552-57 należał do Izabeli Zapolya. W zastaw nabył je Fryderyk von Redern, potem jego syn Jan Jerzy. Temu ostatniemu cesarz odebrał je i administratorem uczynił w 1584 r. Fryderyka von Schemberg, który funkcję sprawował do 1586 r., po czym dobra te, powołana komisja cesarska przekazała właścicielowi Strzelec Opolskich Jerzemu Redernowi (zm. 1598). Jego bezdzietny syn Jerzy II miał je do śmierci w 1637 r. pozostawiając swojej siostrze Małgorzacie von Kolowrat. Umarła ona w następnym roku, a dobra przejęła jej córka Sydonia z mężem Kacprem von Colonna-Fels.
W rękach Colonów zamek pozostał do 1707 r. gdy kupił je Johan Dietrich von Peterswald i w 1718 r. sprzedał Karolowi Franciszkowi Kotulińskiemu. Po śmierci Kotulińskiego w 1748 r. jego syn Karol Franciszek II sprzedał go w 1748 r. Wilhelmowi von Posadowskiemu zm. na zamku w 1781 r. Po podziale spadku otrzymał je August Wilhelm von Posadowski, który sprzedał go w 1791 r. Adolfowi von Eichendorffowi, a ten po 6 latach Franciszkowi Adamowi von Gaschinowi (SIEMKO 2023, s. 236-237).
Historia budowlana obiektu
Zamek powstał w miejscu grodu kasztelańskiego. Pierwsza wzmianka o kasztelanie pochodzi z 1222 r. Wcześniej wzmiankowany jest tam kościół p.w. św. Piotra, należący do uposażenia klasztoru norbertanów we Wrocławiu. Informacja pochodzi z bulli papieża Innocentego III z 12 sierpnia 1201 r. Toszek należał wówczas do księcia Bolesława Wysokiego. Objął on księstwo opolskie wraz z Toszkiem po zmarłym 22 marca 1201 r., synu Jarosławie, który był jednocześnie biskupem wrocławskim. Bolesław Wysoki zm. 7 lub 8 grudnia 1201 r. Bolesławowi Wysokiemu przypisywane jest założenie kasztelanii toszeckiej (CHRZĄSZCZ 1927, s. 252; LIPOWICZ s. 22). To wydaje się mało prawdopodobne, z uwagi na bardzo krótki okres władania tymi ziemiami przez Bolesława. Bardziej prawdopodobnym założycielem kasztelanii, być może we wcześniej już funkcjonującym grodzie, był książę Jarosław, który władał księstwem w latach 1178-1201. Kasztelania mogła powstać jako przeciwwaga dla Bytomia, którym władał Mieszko Plątonogi>
W trakcie wykopalisk w 1957 r. stwierdzono funkcjonowanie grodu w XII-XIII w. i nie wykluczono istnienia nieznanych kamiennych budowli z tego okresu. Znaleziono także mury datowane na XIV-XV w. Badania prowadzono jeszcze w latach 1963, 1964 i 1965, odkrywając mury datowane na XIV-XVI w. Później już do nich nie powrócono (KAŹMIERCZYK 1959, s.215-221; SIEMKO 2023, s. 237).
Z zachowanych do dziś najstarszych murów należy mur obwodowy zbudowany z kamienia wapiennego, łukowaty w części płd. o dużej grubości. Wyginał się w kierunku płn. wsch. wchodząc w zachodnią ścianę obecnego budynku bramnego, gdzie wyraźnie widoczny jest jego zarys. Od wsch. do zamku prowadziła brama zakończona ostrołukiem (zach. łuk w budynku bramnym). Północnym murem obronnym miała być obecna płd. ściana stajni (od dziedzińca, natomiast zach. mur obronny miał przebiegać przy zach. stronie wież. Budynek bramny w średniowieczu powstał w 2 fazach budowlanych. Do pierwszej należy wspomniany zach. łuk bramy z XIV w., a do 2 fazy XV-wiecznej należy wsch. łuk bramy zakryty obecnie barokowym portalem. W XV w. miała powstać także szyja bramna (mur w przejeździe bramy od płd. i płn. Budynek bramny powstał po pożarze w 1570 r., (na co wskazywały niezachowane obecnie sgraffita) za wyjątkiem kamiennych murów występujących w dolnej części ściany wsch. tego budynku (zapewne starszych) oraz dwóch wież należących do fazy barokowej. Niewykluczone, że zach. wieże powstały także w XV w. gdyż były niejednakowej wielkości i wysokości (co trudno przyjąć dla baroku na jaki były datowane). Wieża płd.-zach. (nieistniejąca) interpretowana była jako bergfried. Wygląd zamku po XV-wiecznych przebudowach prowadzonych zapewne przez księcia Przemysława pokazuje weduta z 1537 r. Zamek składał się z dwóch skrzydeł i wraz z miastem otoczony był murem obronnym. Brak na nim wieży, być może była zasłonięta przez budynki zamkowe (SIEMKO 2023, s. 238-239).
W 1570 r. zamek spłonął i został odbudowany w stylu renesansowym. Do okresu międzywojennego na elewacji wsch. budynku bramnego zachowały się resztki dekoracji sgraffitowej. Wtedy też powstało przedzamcze na planie trapezu z łupinowymi bastejami. Być może wówczas powstała fosa po wsch. stronie budynku bramnego, gdyż nie było jej weducie z 1537 r. (KLOSS i inni 1943, s. 236 i n.).
Największych zmian doznał zamek za czasów Kaspra von Colonna, który przebudował go w latach 1650-1666 na barokową rezydencję. Do budynku bramnego dobudowano dwie wieże– od płn. i płd., od płn. urządzono stajnię (do dziś zachowały się wnęki żłobów dla koni), a pomiędzy wieże zachodnie wbudowano pałac. Z detali zdobiących wówczas zamek zachował się barokowy portal z herbem Colonnów i napisem Caspar Comes Colonna 1666, zakrywający dawny gotycki portal. Skromniejszy portal, też z herbem, zachował się w elewacji stajni. Zachowały się też reszty innego detalu architektonicznego– boniowanie (na wieży), płyciny, ślepe arkady (na zewnętrznej elewacji stajni), nisze itp. Twórcą barokowej przebudowy był włoski architekt Giovanni Seregni (Sregno), prawdopodobnie przekształcający zamek w Prószkowie k. Opola (KLOSS i inni 1943, s. 237 i n.; PROCEK 1966, s. 37-44).
Typ budowli
Zamek typu wyżynnego powiązany z miastem, książęcy, nieregularny, powstały na miejscu wcześniejszego grodu. Wzniesiony być może w XIII w., przebudowany i rozbudowywany w XIV i XV w., po 1570 r. oraz w latach 1650-1666.
Literatura
Opracowania naukowe
Burg Tost Journal Article
In: Der Oberschlesier, vol. 7, 1925.
Geschichte der Toster Burg und der Herrschaft Tost-Peiskretscham in Oberschlesien bis zum Ausgange des XVI. Jahrhunderts Journal Article
In: Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens, vol. XXXIV, 1900.
Die Geschichte der Städte Peiskretscham sowie des Kreises Tost-Gleiwitz Book
Peiskretscham, 1927.
Herzog Boleslaw von Tost, nachmals Erzbischof von Gran (+ 1329) Journal Article
In: Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens, vol. XXXVII, 1903.
Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza Book
Warszawa, 2005.
Das Schloss zu Tost Journal Article
In: Der Breslauische Erzähler, vol. 9, 1808.
Die Ausgrabungen auf der Burgruine Tost Journal Article
In: Ausschau von Burg Tost, vol. 2, 1927.
Stan badań archeologicznych nad pradziejami Toszka Journal Article
In: Zeszyty Gliwickie, vol. IV, 1966.
Burgen, Schlösser und Gutshäuser in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohntürme Book
Frankfurt am Main, 1982.
Burg Tost in Oberschlesien Journal Article
In: Ostdeutscher Heimatkalender, vol. 7, 1928.
Burgruine Tost Journal Article
In: Burgwart, vol. 28, 1927.
Burg Tost. Ein Denkmal oberschlesische Vergangenheit Journal Article
In: Glück auf! Oberschlesische Volkskalender, vol. 1, 1926.
Dzieje Toszka do końca XV wieku Journal Article
In: Rocznik Muzeum w Gliwicach, vol. III, 1987.
Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na zamku w Toszku pow. Gliwice Journal Article
In: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w 1964 roku, no. Biuletyn Nr 57, 1965.
Architektura barokowa na Śląsku w drugiej połowie XVII wieku Book
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1974.
Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na zamku w Toszku, pow. Gliwice Journal Article
In: Archeologia Śląska, vol. II, 1959.
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gleiwitz Book
Breslau, 1943.
Kunst in Oberschlesien Book
Breslau, 1938.
Festschrift zum 700-jährigen Jubiläum der Stadt Tost OS Book
Tost, 1934.
Von der Burgruine Tost Journal Article
In: Ausschau von Burg Tost, vol. 2, 1927.
KZS VII/5 = Powiat gliwicki. Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom VII, województwo katowickie, zeszyt 5 Book
Warszawa, 1966.
przegląd źródeł historycznych I problematyki dotyczącej początków Toszka Journal Article
In: Materiały do dziejów Toszka i okolicy, 1964.
Kodeks dyplomatyczny Śląska. Tom I Book
Wrocław, 1956.
Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska Book
Warszawa, 2008.
Niektóre zagadnienia architektoniczne i zdobnicze zamku w Toszku Journal Article
In: Zeszyty Gliwickie, vol. IV, 1966.
Die Burg Tost Journal Article
In: Oberschlesien, vol. 10, 0000.
Najstarsza panorama Toszka Journal Article
In: Rocznik Muzeum w Gliwicach, vol. XXIII, 2011.
Zamki na Górnym Śląsku Book
Katowice, 2023.
SUb II = Schlesisches Urkundenbuch. Tom II Collection
Köln-Graz-Wien, 1977.
Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych przez Dział Archeologiczny Muzeum w Gliwicach w 1963 roku (Toszek - Zamek) Journal Article
In: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku w 1963 roku, no. Biuletyn Nr 46, 1964.
Urkundensammlung zur Geschichte der Ursprungs der Städte und der einfürung und Verbreitung Deutscher Kolonisten und Rechte in Schlesien und der Oberlausitz Book
Hamburg, 1832.
Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens Book
Breslau, 1938.
Źródłowe
Ilustracje
Plany



Ikonografia i zdjęcia











