Kostrza, ruiny dworu

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• w XIII w. Kostrza wchodziła w skład księstwa śląskiego (wrocławskiego); od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie Weichbild Striegau; 1741-1932: Kreis Striegau, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. wałbrzyskie
• obecnie województwo dolnośląskie, pow. świdnicki, gmina Strzegom
• historyczne nazwy miejscowości: 1290 Heslech; 1318 Haslicht; 1369 Heselecht; 1389 Hezelicht; 1393 Heselicht; 1427 Hesellecht; 1660 Hässelicht; 1667 Hösslicht, Hösslich, Heslich; 1677 Heslicht; 1726 Haselicht; 1765 Haeslicht; 1816 Häselicht; 1825 Häslicht; 1945 Malanów; 1947 Kostrza
• historyczne nazwy majątku: Gut (brak nazwy własnej).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Kostrza, niem. Häslicht została odnotowana po raz pierwszy w 1290 r. jako predykat Peczmana de Heslech/Heselech, kasztelana Żagania (SUB V, nr 446). Wieś jest ulicówką rozciągniętą wzdłuż drogi łączącej Jawor ze Strzegomiem. Na osi drogi, na południowo-wschodnim krańcu niwy domowej zlokalizowano kościół p.w. Krzyża Świętego. Tuż obok, po płd. stronie kościoła powstał obszerny folwark, wzmiankowany od 1367 r. Zameczek znajdował się w odległości 150 m od kościoła, pośrodku dziedzińca folwarcznego (aktualnie pustego placu) i otoczony był z 3 stron budynkami  gospodarczymi oraz fosą wodną. Dalej na płd. znajdował się sad.

Dawna siedziba to w obecnym kształcie postępująca ruina 3-kondygnacyjnego pałacu, częściowo podpiwniczona, wzniesionego z kamienia i cegły, na planie prostokąta. Stropy i dach budowli nie zachowały się.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

W latach 1219 -1304 występował w Żaganiu Peczman de Heslech. Według Tomasza Jurka zapoczątkował on śląską gałąź Häslichtów, przybyłych z Häslicht na Górnych Łużycach lub Häslicht w Saksonii i osadzonych we wsi koło Jawora, która wzięła swą nazwę od jednej z niemieckich poprzedniczek (JUREK 1998, s, 319).

• 1318 r. – syn Peczemana Ticzko von Heslech, zapisał dobra w Iławie swej córce, mniszce w klasztorze magdalenek w Szprotawie (RS XVIII, nr 3857). Predykat „von Heslech” wskazuje, że w Kostrzy znajdowało się gniazdo rodowe śląskich Häslichtów; Ticzko był  wasalem księcia Henryka Jaworskiego.
• 1366 r. –  dobra od Henryka ReindFleischa zakupił Günter Molberg (LANDBUCH I, nr 127);
• 1367 r. – folwark Kunemana Seidlitza i jego żony Jutty sprzedany Piotrowi Vulhabernowi (Landbuch I, nr 159);
• W 1368 r. wzmiankowano  Matthisa von Heselicht (LANDBUCH I nr 232);
• 1369 Reinold Czegenberg sprzedał dobra Piotrowi Schindelowi zwanemu Rosicz (LANDBUCH I, nr 305);
• W 1374 r. bracia Henryk i Piotr Häslichtowie sprzedali Piotrowi Schindelowi zwanemu Rosicz lenno kościelne; W 1389 r. prawo patronatu należało do Piotra Schindela i jego brata Mateusza (Landbuch II, nr. 640)
• 1375-1389 dobra (LANDBUCH II, nr 640, 1216, 1240, 1261);
• 1394 dobra Jana Reichego sprzedane braciom Wolframsdorfom (LANDBUCH II, nr 1176);
• 1393-1394 dobra Piotra i Mikołaja Schindelów (APWr, Rep. 39, nr 36, k. 131; LANDBUCH II, nr 1375);
• 1448 dobra Happela Schindela (APWr, Rep. 39, nr 41, k. 220-221);
• W 1602 r. dobra należały do Georga von Bockh, vom Haselicht.

Stan badań

Hans Lutsch wspomniał w Kostrzy dwór pański (Herrenhof) otoczony częściowo obronną fosą (LUTSCH II 1889, s. 266).

W 1969-70 zespół z Pracowni Konserwacji Zabytków we Wrocławiu wykonał inwentaryzację i badania architektoniczne obiektu (Stanisław Marchwicki, konsultacja Jerzy Rozpędowski). Odnotowano wówczas dwie fazy przemian: renesansową i barokową w postaci pałacu na wodzie; Jerzy Pilch datował przebudowę barokową na ok. 1730 r., nie wykluczając starszej metryki obiektu; odnotował przebudowę w końcu XIX w. i opuszczenie pałacu po 1945 r. Wówczas był on nakryty dachem dwuspadowym z lukarnami i powiekami. Elewacje piętra podzielone pilastrami wspartymi na boniowanym parterze, całość otoczona fosą z wodą (PILCH 1978, s.117). W (PILCH 2005, s. 160, plan parteru) wskazał jako metrykę dworu 1 poł. XVI w., rozbudowę w 2 poł. XVI w., przebudowę i barokizację w 2 poł. XVIII w., restaurację w końcu XIX w. Wejście główne mieściło się w pseudoryzalicie z pilastrowym portalem. W części wnętrz parteru zachowane sklepienia kolebkowe.

Krzysztof Eysymontt jako pierwszy wskazał na relikty starszego założenia w postaci wieży mieszkalnej, jednoprzestrzennej na każdej kondygnacji. Wyróżniała się on szczególnie grubymi murami po stronie zewnętrznej (wsch.) i wewnętrznej (zach.), przesklepioną piwnicą i stropami na wyższych kondygnacjach. W trakcie dalszej przebudowy po stronie zach. miał powstać osobny budynek na planie  prostokąta. Być może połączony z dworem przelotową sienią. Zwrócił uwagę na wysoko osadzone sklepienia „drutowe”, na fasciowe obramienia okien i drzwi „o mięsistej formie”, co miało wskazywać na przebudowę najwcześniej w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku W XVIII w. przebudowano jedynie elewację płd. i dachy- (EYSYMONTT 2010, s. 279-280). Powtórną lustrację ruiny dworu przeprowadzono w 2013 i 2023 r. (BŁONIEWSKI 2013).

Historia budowlana obiektu

FAZA 1 (XV w.)

Potężna wieżowa budowla mieszkalna zlokalizowana w północno-zachodniej części późniejszego dworu. Zbudowano ją na wyspie położonej na środku stawu bądź otoczono szeroką fosą wodną i zapewne palisadą.

Północny narożnik wieży wzmacniała skośnie ustawiona przypora. Budynek o zewnętrznych wymiarach około 10,80 x 16,60 m był podzielony na dwie części. Jego grube, kamienne ściany wznosiły się na wysokość 3 kondygnacji, pod częścią płd. znajdowała się sklepiona piwnica. Z pierwotnego budynku zachowały się częściowo ściany magistralne – zachodnia, północna i w połowie wschodnia oraz ściana działowa. W tej pierwszej, na poziomie każdego z pięter widnieją po dwa oryginalne otwory okienne poprzedzone sklepionymi wnękami wyrobionymi w grubości ściany (ryc. 7-8). Otwory, pierwotnie w kamiennych obramieniach, zostały wymurowane z cegły palcówki o formacie średniowiecznym.

FAZA 2 (4 ćwierć XV w. –lata 20. XVI w.)

Zamknięcie zameczku murem obwodowym od strony południowej i wschodnim. Założenie uzyskało wymiary 16,70 x 21,00 m i nadal otoczone było fosą wodną. Trudno powiedzieć, czy zabudowa wypełniała całe jego wnętrze czy przestrzeń pod murem pozostawiono jako niezabudowaną o charakterze wąskich dziedzińców. Południową część domu wieżowego podzielono wówczas na dwa pomieszczenia. Wieża uzyskała dzięki temu trójdzielny układ przestrzenny, typowy dla średniowiecznych i wczesnonowożytnych jednostek mieszkalnych. Zazwyczaj składały się one na każdej kondygnacji z dużej sieni-lub świetlicy i dwóch izb lub komór. Zabudowa przestrzeni pod murem nastąpiła najpóźniej w 2. poł. XVI w.

FAZA 3 (4 ćwierć XVI w.)

Po zabudowaniu całości wnętrza założenie przybrało formę trójkondygnacyjnego dworu o zwartym planie. Jego wymiary pozostały niezmienione (16,7 x 21,0 m) z wyjątkiem przypór i alkierza, który dobudowano po stronie wschodniej. Powstały wówczas układ przestrzenny trudno zaliczyć do typowych. Główne wejście prowadziło od strony północnej do obszernej sieni zlokalizowanej w narożniku pn.-zach. Z sieni przez środek dworu przeprowadzono sklepiony przechód, wychodzący na południe. Na wschód od przechodu znajdowała się kuchnia z dużym kominem, zapewne butelkowym, usytuowanym w narożniku płd.-wschodnim. Otwór powstały po likwidacji komina w II poł. XVII w. zamknięto ceglanym sklepieniem krzyżowym. Pomieszczenia między kuchnią i sienią pierwotnie nakrywały stropy belkowe. Większe z nich wraz z przyległym alkierzem miało funkcję jadalni. Pomieszczenia na zachód od przechodu stanowiły sklepione piwnice – spiżarnie. Na piętrach znajdowały się komory i izby mieszkalne. Funkcję tę potwierdza obecność reliktów wykuszy i szachtów latrynowych, wychodzących głównie na stronę zachodnią.

Od południa bryłę dworu opięły grube przypory. Dwie z nich były położone przy narożniku płd.-zachodnim; trzecia wsparła dawny mur obwodowy od strony płd.-zach. Na ścianach alkierza i frontowej ścianie zachowały się szczątkowo pozostałości bonii sgraffitowych. W przypadku frontowej ściany wyłoniły się one spod barokowych tynków i pilastrów.

Charakterystyka wartości kulturowych

Obecne wartości dworu w Kostrzy są natury historyczno-naukowej oraz topograficznej. Przetrwała w ich murach średniowieczna wieża mieszkalna potwierdza wczesną metrykę i znaczenie tamtejszej siedziby rycerskiej, a jej wypiętrzenie ponad fosę i bliskość kościoła wskazuje na znaczenie w krajobrazie kulturowym wsi. Niestety, wartości artystyczne dworu (sgraffita, portal, pilastry) uległy niemal całkowitej destrukcji, a ostatnie wartościowe elementy budowlane, jak sklepienia z lunetami, przypory, resztki fascjowych obramień okiennych są w ostatniej fazie rujnacji.

Opracowania naukowe

@book{Adamska2005,

title = {Fundacje dewocyjne rycerstwa ksi\k{e}stwa \'{s}widnicko-jaworskiego w \'{s}redniowieczu},

author = {D. Adamska},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Pozna\'{n}-Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@phdthesis{Bloniewski2013,

title = {Zamki rycerskie w ksi\k{e}stwie \'{s}widnickim},

author = {Piotr B\loniewski},

year  = {2013},

date = {2013-01-01},

urldate = {2013-01-01},

address = {Wroc\law},

school = {Wydzia\l Architektury Politechniki Wroc\lawskiej},

note = {praca doktorska napisana na Wydziale Architektury Politechniki Wroc\lawskiej pod kierunkiem Ma\lgorzaty Chorowskiej, wydruk komputerowy w Centrum Wiedzy i Dokumentacji Naukowo-Technicznej PWr},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {phdthesis}

}

@book{Eysymontt2010,

title = {Architektura renesansowych dwor\'{o}w na dolnym \'{S}l\k{a}sku},

author = {K. Eysymontt},

year  = {2010},

date = {2010-01-01},

urldate = {2010-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{GorniakMazur1969,

title = {Inwentaryzacja konserwatorska pa\lacu w Kostrzy, pow. \'{S}widnica},

author = {J. G\'{o}rniak and A. Mazur},

year  = {1969},

date = {1969-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {PPKZ Wroc\law},

note = {Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{Jurek1996,

title = {Obce rycerstwo na \'{S}l\k{a}sku do po\lowy XIV wieku},

author = {T. Jurek},

year  = {1996},

date = {1996-01-01},

urldate = {1996-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Lutsch1889,

title = {Verzeichnis der Kunstdenkm\"{a}ler der Provinz Schlesien: Bd. II, Kunstdenkm\"{a}ler des Regierungsbezirks Breslau},

author = {H. Lutsch},

year  = {1889},

date = {1889-01-01},

urldate = {1889-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Lutsch1891,

title = {Verzeichnis der Kunstdenkm\"{a}ler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkm\"{a}ler des Regierungsbezirk Liegnitz},

author = {H. Lutsch},

year  = {1891},

date = {1891-01-01},

urldate = {1891-01-01},

address = {Breslau},

note = {Bor\'{o}w Polski, s. 70-71;},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@unpublished{Marchwicki1970,

title = {Badania architektoniczne - powierzchniowe pa\lacu w Kostrzy, pow. \'{S}widnica},

author = {Stanis\law Marchwicki},

year  = {1970},

date = {1970-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {unpublished}

}

@book{Pilch1978,

title = {Zabytki architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch2005,

title = {Leksykon zabytk\'{o}w architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Źródłowe

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316-1326, Bd. XVIII},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub05,

title = {SUb V = Schlesisches Urkundenbuch. Tom V: 1282-1290},

author = {V SUB},

editor = {H. Appelt and J. Menzel and W. Irgang},

year  = {1993},

date = {1993-01-01},

urldate = {1993-01-01},

address = {K\"{o}ln-Weimar-Wien},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

Plany

Zdjęcia