Otyń, położony w województwie lubuskim, to miejsce o bogatej historii, gdzie na fundamentach średniowiecznego zamku książęcego wzniesiono barokowy zespół klasztorny. Obiekt obronny, wielokrotnie przebudowywany na przestrzeni wieków, zachował fragmenty gotyckich murów oraz renesansowy dom bramny, świadczące o jego dawnej świetności i strategicznym znaczeniu w regionie.
| Lokalizacja | woj. lubuskie, pow. nowosolski, gm. Otyń |
|---|---|
| Współrzędne | 51.8463295 N, 15.7101668 E |
| Obszar AZP | 64-16 |
| Chronologia | późne średniowiecze |
| Autorzy | Dominik Nowakowski, Andrzej Legendziewicz |
| Data udostępnienia | 04.09.2024 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
Obecna: Otyń (niem. Deutsch Wartenberg), gm. loco, pow. nowosolski, woj. lubuskie; Stan. nr 22, AZP 52/64-16
Przynależność historyczna: księstwo głogowskie
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Na płaskim, podmokłym terenie, między południowo-wschodnim narożnikiem miasta a rzeką Ochlą.
Wybór źródeł do dziejów miejscowości i obiektu
- 1323 – wystawił tu dokument Henryk głogowski (SR 4250)
- 1323 – poświadczony proboszcz (SR 4279)
- 1329 – przy księciu Henryku żagańskim w Kożuchowie świadkował rycerz Czablo von Wartenberg (SR 4821)
- 1329 – Henryk żagański oddał swoje księstwo w lenno Janowi Luksemburskiemu, otyń wymieniony wśród civitatibuss ac castris (LuBS, I, s. 129-130)
- 1437-1451 – siedział tu Zygmunt Zabeltitz, dziedziczny pan Otynia (CDS, XXVIII, s. 97)
- 1468-1476 – siedział tu Kasper Zabeltitz (CDS, XXIV, s. 76, 77)
- 1488 – wśród zamków (Schloβ) opanowanych przez Jana II żagańskiego wymieniony Otyń (LuBS, I, s. 244)
- 1491 – Władysław Jagiellończyk przekazał ziemię głogowską z Otyniem Janowi Olbrachtowi (LuBS, I, s. 40, 44)
- 1495 – pisał się stąd Jan Nostitz (CDS, XXIV, s. 21)
- 1497 – Baltazar Zabeltitz zawarł umowę o współrządzeniu dobrami otyńskimi z Mikołajem Rechenbergiem ze Sławy (CDS, XXIV, s. 80)
- 1501 – Władysław Jagiellończyk nakazał braciom Janowi i Jerzemu Nostitzom oddać zastawiony im zamek Otyń (Schloβ) Zygmuntowi Jagiellończykowi (LuBS, I, s. 251-252)
- 1506 – Zygmunt Jagiellończyk stwierdził, że król Maciej Korwin zastawił zamek otyński (Schloβ) braciom Stenzlowi, Janowi, Jerzemu i Antoniemu Nostitzom (CDS, XXIV, s. 202)
- 1507 – wzmiankowany Baltazar Rechenberg jako właściciel zamku (Haus) (CDS, XXIV, s. 107)
- 1516 – Jan i Mikołaj Rechenbergowie kupili od Władysława Jagiellończyka Otyń wraz z zamkiem (Rittersitz) i dobrami (LuBS, I, s. 261-262)
- 1553 – sędzia dworski Mateusz Hofkuntz (CDS, XXIV, s. 86).
Budowę zamku, powstałego w XV wieku, przypisuje się rodzinie Zabeltitz, będącej właścicielami Otynia. W 1516 roku król czeski Władysław Jagiellończyk sprzedał majątek braciom Hansowi i Nickelowi von Rechenberg, którzy w 1519 roku przekształcili gotycki zamek w renesansową rezydencję, wznosząc czteroskrzydłowy obiekt z obszernym dziedzińcem.
W 1645 roku, na mocy testamentu, dobra otyńskie przeszły na własność zakonu jezuitów, którzy w latach 1652-1681 przekształcili zamek w klasztor. W trakcie tej przebudowy wymieniono większość ścian zamku oraz powiększono kaplicę. Po pożarze w 1702 roku, klasztor został odbudowany w latach 1703-1705 pod nadzorem architekta Stefano Spinettiego. Wzniesiono wówczas trzy nowe skrzydła i kaplicę w stylu barokowym, a cały zespół otoczono murem. W zaprojektowanie wystroju i wyposażenia zaangażowano wybitnych sztukatorów i snycerzy, takich jak Giovani Simonetti, Johann Riedel czy Johann Marschin.
Po likwidacji zakonu jezuitów w 1776 roku, w budynkach klasztoru utworzono Królewski Instytut Szkolny. W 1787 roku dobra otyńskie przeszły na własność Piotra Birona, księcia kurlandzko-żagańskiego. W 1879 roku jego wnuk, Aleksander, odsprzedał majątek Rudolfowi von Friedenthalowi, którego rodzina była właścicielem obiektu do końca II wojny światowej. Niestety, podczas wyzwalania miejscowości przez radzieckich żołnierzy, zamek został splądrowany. Pożar z 1954 roku zniszczył południową część skrzydła i kaplicę rezydencji.
Dwa lata później wzmocniono koronę murów obiektu oraz zabezpieczono kaplicę, nakrywając ją płaskim dachem. Do lat 70. XX wieku obiekt był częściowo zamieszkiwany przez pracowników PGR, a następnie został opuszczony i zaczął popadać w ruinę. W latach 90. XX wieku dawne zabudowania klasztorne sprzedano prywatnemu właścicielowi, jednak stan zachowania obiektu nie uległ poprawie. Mimo licznych przebudów, w południowej elewacji renesansowego domu bramnego zachowały się fragmenty gotyckiego muru, świadczące o dawnej świetności tego miejsca, które pierwotnie otaczała fosa, widoczna jeszcze na rycinach z połowy XIX wieku.
Historia budowlana obiektu
Faza I (połowa XV wieku)
Najstarszym elementem zachowanego zespołu pałacowo-klasztornego jest budynek bramny. Jego relikty znajdują się na osi skrzydła północnego i przylegają od wschodu do ściany szczytowej kaplicy. Prawdopodobnie powstał około połowy XV wieku, zapewne w czasie, gdy właścicielem zamku był Sigismund Zabeltitz.
Budynek wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 7,9 × 9,6 metra. W przyziemiu znajdował się przejazd bramny. Od strony dziedzińca prowadził do niego otwór o wykroju zbliżonym do półkolistego, umieszczony w płytkiej wnęce. Nad przejazdem znajdowała się izba o wymiarach 5,6 × 7,7 metra, doświetlona sześcioma oknami: dwoma od południa, północy i wschodu. Tynkowane wnętrze przykrywał strop z belek ustawionych na odsadce.
Faza II (II połowa XVI wieku)
Zapewne pod koniec XVI wieku bramę rozbudowano w kierunku północnym i wschodnim. Nowy budynek otrzymał układ dwutraktowy, dwupasmowy oraz plan zbliżony do prostokąta o wymiarach 17,1 × 12,8 metra. Gotycki przejazd przedłużono w kierunku północnym o 7,9 metra. Po wschodniej stronie, w trakcie frontowym, umieszczono izbę straży, a w trakcie tylnym – klatkę schodową. Izbę nakryto sklepieniem kolebkowym z trzema poprzecznymi lunetami ozdobionymi astragalem i oświetlono dwoma oknami od północy oraz jednym od wschodu. Pod nią znajdowała się niewielka piwnica.
Komunikację na wyższe kondygnacje zapewniała dwubiegowa klatka schodowa, oparta na centralnym filarze. Biegi schodów nakryto sklepieniami odcinkowymi, a do wnętrza światło wpadało przez okna zlokalizowane nad spocznikami – od południa i wschodu. Na pierwszym piętrze rozplanowano trzy pomieszczenia: dwa ze stropami – nad przejazdem – oraz jedno, nad izbą straży, zwieńczone sklepieniem kolebkowym z trzema lunetami. Pierwsze dwa pomieszczenia doświetlały co najmniej po dwa okna od północy i południa. Do trzeciego światło wpadało przez jedno okno od wschodu i dwa od północy. Wejścia do tego pomieszczenia oraz do izby nad południową częścią przejazdu ujmowały kamienne obramienia z naczółkami.
Budynek bramny był zapewne wyższy o co najmniej jedną kondygnację, na co wskazują ślady stopni oraz relikt zamurowanego okna w ścianie wschodniej.
Elewację frontową zakomponowano jako czteroosiową, z oknami ujętymi w kamienne opaski z naczółkami. W przyziemiu, po stronie zachodniej, znajdował się półkolisty otwór bramny. Elewacja od strony dziedzińca również była czteroosiowa; w jej skrajnej, wschodniej osi umieszczono okno klatki schodowej, obniżone o pół kondygnacji. W przyziemiu, przy zachodnim krańcu elewacji, znajdował się otwór bramny. Po stronie wschodniej rozmieszczono dwie osie, z wykuszem na piętrze, dostępnym ze schodów. Elewację zdobiło sgraffito w formie boni pryzmatycznych.
Faza III (I połowa XVII wieku)
Zapewne na początku XVII wieku założenie zostało przebudowane przez Johanna Georga von Rechenberga. Rezydencję rozplanowano wokół dziedzińca o wymiarach około 41,4 × 33,2 metra. Niezachowany dziś budynek pałacu zlokalizowany był po stronie zachodniej. Od południa i północy dziedziniec zamykały dwie trójkondygnacyjne oficyny, a od wschodu – ściana kurtynowa.
Budynek pałacu miał zapewne rzut zbliżony do prostokąta i długość około 50 metrów. Jego formę znamy z opisu pochodzącego z połowy XVII wieku. Skrzydło miało pięć kondygnacji i mieściło m.in. salę taneczną, dwadzieścia dwie izby różnej wielkości, a także małe sypialnie i inne komnaty. Żywność przechowywano w jedenastu pomieszczeniach, a wino – w dziewięciu piwnicach. Komunikację między piętrami zapewniały kamienne, kręcone schody liczące 101 stopni.
Trójkondygnacyjną oficynę północną wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 18,6 × 7,4 metra. Jej siedmioosiową elewację północną zakomponowano z oknami parteru ujętymi w kamienne obramienia z naczółkami. Otwory okienne na piętrze były mniejsze niż obecnie. Czteroosiowa elewacja od strony dziedzińca miała dwie kondygnacje; w drugiej osi od zachodu znajdowało się wejście w płytkim ryzalicie. Nad otworem wejściowym umieszczono płycinę z dekoracją floralną w kolorze czerwonym. Elewację wieńczył gzyms wsparty na konsolach, stanowiący podstawę dla attyki okalającej dach pogrążony.
Jednotraktowe wnętrza skrzydła prawdopodobnie nie posiadały podziałów ścianami murowanymi i były nakryte stropami. Nad salą w parterze znajdował się ozdobny strop z górnym pułapem i belkami o profilowanych dolnych krawędziach. Wejście na parter prowadziło z poziomu dziedzińca. Komunikację pionową zapewniała klatka schodowa w budynku bramnym.
Oficyna południowa również była trójkondygnacyjna i miała rzut prostokąta o wymiarach 34,8 × 7,0 metra. Jej elewacje i wnętrza znane są jedynie fragmentarycznie, z uwagi na późniejsze zawalenie się budynku. Elewacja południowa zachowała się jedynie na wschodnim skraju, gdzie widoczne są ślady dwóch okien tworzących jedną oś. Ich układ i gabaryty są analogiczne do tych w skrzydle północnym. Na elewacji mogły znajdować się dwa ryzality, znane z widoku Otynia z około 1800 roku. Od strony dziedzińca wejście na parter miało wykrój odcinkowy, a nad nim znajdował się otwór okienny. Ścianę wieńczył gzyms konsolowy, będący podstawą grzebieniowej attyki. Skrzydło miało układ jednotraktowy, przypuszczalnie z wnętrzami pozbawionymi murowanych podziałów. Komunikację pionową zapewniała śrubowa klatka schodowa w narożniku południowo-zachodnim.
Pomiędzy oficynami wzniesiono ścianę kurtynową, o wysokości równej obu skrzydłom, która stanowiła wschodnie zamknięcie dziedzińca.
Faza IV (ok. 1681)
Jezuici przejęli rezydencję w 1649 roku. Skrzydło wschodnie, wzniesione w miejscu wcześniejszej ściany kurtynowej, zostało ukończone w 1681 roku. Budynek założono na planie prostokąta o wymiarach 55,8 × 12,2 metra. Trójkondygnacyjna bryła otrzymała szesnastoosiową elewację wschodnią, z oknami ujętymi w uszakowe opaski. W partii pierwszego piętra rozmieszczono sześć okien – w co trzeciej osi. Elewacje północna i południowa były trzyosiowe. Całość wieńczył gzyms z fryzem. Elewację od strony dziedzińca zdobiło dwanaście arkad rozdzielonych pilastrami toskańskimi. Wejście umieszczono w szóstej osi, licząc od południa. Pierwsze piętro oświetlało pięć kwadratowych okien, rozmieszczonych również w co trzeciej osi.
Wnętrze otrzymało układ półtoratraktowy. W ścianie międzytraktowej zachowano dawny mur kurtynowy, na którym oparto sklepienia krużganku w trakcie zachodnim. Trakt wschodni mieścił sześć ogrzewanych cel zakonnych oraz apartament przeora. Cele, o wymiarach około 6 × 6 metrów, oświetlone były dwoma oknami od wschodu. Wyjątek stanowiła cela w południowym narożniku skrzydła, która miała cztery okna – po dwa od wschodu i południa. Apartament przeora, zlokalizowany w północnym narożniku, składał się z dwóch pomieszczeń: gabinetu (?) z trzema oknami od wschodu oraz pokoju z trzema oknami – dwoma od północy i jednym od wschodu.
W piwnicy, wzdłuż dziedzińca, założono sklepiony korytarz, z którego prowadziło osiem wejść: jedno do komór pod skrzydłem południowym oraz siedem do dużej komory w trakcie wschodnim. Jej wnętrze nie było podzielone murowanymi ściankami działowymi. Na parterze ściany między celami oparto na łękach grubości półtorej cegły, rozpiętych nad sklepieniami. Jednoprzestrzenne pierwsze piętro pełniło zapewne funkcję magazynową.
Prawdopodobnie równocześnie z budową skrzydła wschodniego dokonano przebudowy dachów budynków renesansowych – budynku bramnego oraz obu oficyn. Rozebrano attyki i wprowadzono dachy dwuspadowe. Budynek bramny obniżono do obecnej wysokości. Przypuszczalnie w 1694 roku wzmocniono narożniki skrzydła wschodniego, wprowadzając wieloboczne przypory sięgające stropu nad parterem.
Faza V (1703–21)
W dniu 7 kwietnia 1702 roku klasztor uległ zniszczeniu w wyniku pożaru. Odbudowę przeprowadzono według projektu Stefano Spinettiego w dwóch etapach: pierwszym, zrealizowanym w latach 1703–1705, oraz drugim, trwającym do roku 1721.
W pierwszym etapie wzniesiono kaplicę, zlokalizowaną w północno-zachodnim narożniku zespołu, na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 30,6 × 13,8 metra. Jednonawowe wnętrze składało się z trójprzęsłowej nawy oraz jednoprzęsłowego, wielobocznie zamkniętego prezbiterium.
Elewacje ukształtowano w tzw. wielkim porządku, z zastosowaniem zdwojonych pilastrów korynckich, rozmieszczonych rytmicznie zgodnie z podziałem wnętrza. Fasadę północną opracowano jako czteroosiową, z wejściem w drugiej osi od wschodu. Od zachodu wzniesiono wieloboczne zamknięcie prezbiterium. W każdym przęśle, pomiędzy pilastrami, rozmieszczono dwa otwory okienne: górny – półkolisty, dolny – prostokątny z półkolistym zwieńczeniem. W partii wielobocznej okna zastąpiono wnękami. Pod gzymsem rozmieszczono naczółki o wykroju spłaszczonego łuku odcinkowego lub tzw. łuku oślego, wsparte na konsolach. Elewacje wieńczył gzyms z architrawem i fryzem. Fakturę powierzchni tworzyły nakrapiane tynki, z których wyraźnie odcinał się gładki detal architektoniczny. W nadprożu portalu wejściowego umieszczono muszlę na tle ornamentu z gałązek dębu. W otwór wstawiono dwuskrzydłowe drzwi obite kratownicą rombową, z rozetami w polach i stylizowanymi kwiatami w punktach przecięcia taśm.
We wnętrzu półkolista arkada tęczowa oddzielała prezbiterium od nawy. Ściany części wielobocznej zdobiły korynckie pilastry, na których oparto gzyms wieńczący oraz czaszę sklepienia. W ścianach północnej i południowej rozmieszczono okna, natomiast po obu stronach ołtarza wprowadzono półkoliste nisze. Rytm nawy wyznaczały filary przyścienne z pilastrami korynckimi, dźwigające sklepienie kolebkowe z lunetami. Między nimi, od strony północnej, umieszczono okna, a od południa – trzy balkony z drewnianymi, ażurowymi balustradami ozdobionymi dekoracją snycerską.
Kolorystykę wnętrza stanowiły czerwono malowane trzony pilastrów oraz kremowo-białe ściany. Na filarze pomiędzy pierwszym a drugim przęsłem w 1708 roku zawieszono ambonę, a rok później wykonano ołtarz główny i organy. Ołtarze boczne, poświęcone św. Ignacemu i św. Agacie, ustawiono przy arkadzie tęczowej w 1711 roku. Bryłę kaplicy nakryto wysokim dachem wielospadowym z sygnaturką oraz szczytem od wschodu. Wraz z jej budową przebudowano także budynek bramny, wprowadzając nad przejazdem dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowe.
Drugi etap prac obejmował wzniesienie zachodniego skrzydła klasztoru, ukończonego w 1721 roku. Budynek założono na planie zbliżonym do litery „C”, o wymiarach 42,6 × 10,2 metra. Od południa przylegał do skrzydła z początku XVII wieku, a od północy – do kaplicy. Trzykondygnacyjna, podpiwniczona bryła otrzymała układ półtoratraktowy, wielopasmowy.
Dwukondygnacyjną, jedenastoosiową elewację dziedzińcową opracowano w wielkim porządku, z pilastrami korynckimi. W parterze rozmieszczono półkoliste arkady, a na oddzielonym taśmą piętrze – prostokątne okna z lustrami i płycinami. Nad nimi wprowadzono naczółki o wykroju łuku odcinkowego lub oślego. Zwieńczenie elewacji stanowił gzyms z architrawem i fryzem.
Trzynastoosiową elewację zachodnią zakomponowano w układzie horyzontalnym, z gzymsami akcentującymi poszczególne kondygnacje. Okna parteru ujęto w uszakowe opaski i osadzono na parapetach z lustrami i płycinami. Między otworami umieszczono pary pilastrów jońskich, na których oparto gzyms z fryzem. Okna pierwszego piętra otrzymały opaski, nad którymi umieszczono płyciny i naczółki o wykroju spłaszczonego łuku oślego lub odcinkowego. Między oknami rozmieszczono pary pilastrów korynckich pozbawionych głowic, dźwigających architraw z fryzem oraz gzyms. Czteroosiowa elewacja południowa była pozbawiona detalu architektonicznego. Kolorystykę elewacji tworzyły starannie opracowane, pobielone gładkie detale, kontrastujące z grafitowo-czarnym, nakrapianym tłem.
Wnętrza skrzydła rozplanowano zgodnie z funkcją klasztorną. Na parterze zlokalizowano krużganek ze sklepieniami krzyżowymi, otwartymi arkadami na dziedziniec. Przy kaplicy znajdowała się zakrystia oraz reprezentacyjna, dwubiegowa klatka schodowa. Od niej, w kierunku południowym, rozplanowano pomieszczenia dostępne z krużganka, nakryte sklepieniami lustrzanymi. Sale doświetlano jednym lub dwoma oknami od zachodu, z wyjątkiem największej sali w południowym narożniku skrzydła, posiadającej pięć okien: trzy od zachodu i dwa od południa. Od południa zlokalizowano także jedną niewielką salę z pojedynczym oknem.
Na piętrze, nad krużgankiem, znajdował się korytarz prowadzący do dwóch kwadratowych sal oraz jednego mniejszego pomieszczenia. W narożniku południowo-zachodnim ulokowano dużą salę, oświetloną pięcioma oknami od zachodu i trzema od południa. Przylegała do niej niewielka izba od strony wschodniej. Po północnej stronie klatki schodowej znajdowały się wejścia na balkony w kaplicy.
W piwnicy, pod krużgankiem, poprowadzono korytarz sklepiony kolebkowo z lunetami. Prowadził on do siedmiu komór rozmieszczonych pod salami parteru. Komory te doświetlały wąskie okna od strony zachodniej lub południowej. Bryłę skrzydła nakryto dachem wielospadowym, zamkniętym od wschodu, nad skrzydłem południowym, niewielkim szczytem.
W latach 1738–1739 w kaplicy wykonano stiuki pokrywające część elementów architektonicznych. Czerwone wyprawy zastosowano na trzonach pilastrów, elementach architrawu, fryzu i gzymsu. Żółtą zaprawą pokryto trzony pilastrów arkady tęczowej oraz ramy we wnękach okiennych w prezbiterium, natomiast szarą – głowice pilastrów oraz nisze zwieńczone muszlowymi konchami.
Faza VI (XIX i XX wiek)
Zakon jezuitów opuścił klasztor w 1776 roku, a jedenaście lat później rezydencję nabył książę kurlandzki i żagański Piotr Biron. W 1824 roku przeprowadzono remont kaplicy, sfinansowany przez jego córkę, księżnę Dorotę de Talleyrand-Périgord. Prace najprawdopodobniej obejmowały wzmocnienie murów kaplicy oraz zamurowanie okien oświetlających prezbiterium.
Około 1859 roku wykonano prace adaptacyjne w skrzydłach zachodnim i wschodnim zespołu, polegające m.in. na zamurowaniu części arkad krużganka oraz wprowadzeniu ścian działowych.
Po zakończeniu II wojny światowej założenie znajdowało się w zadowalającym stanie technicznym, z wyjątkiem skrzydła zachodniego, którego dach uległ zniszczeniu. W kolejnych dekadach obiekt stopniowo popadał w ruinę.
Chronologia
Nieznany bliżej zamek książęcy wzniesiony w narożniku południowym miasta lokacyjnego; nizinny. Brama wzniesiona około połowy XV wieku, na planie zbliżonym do prostokąta. Budynek bramny powiększony II połowie XVI wieku oraz włączony w początku XVII wieku w zasięg trójskrzydłowej rezydencji z wewnętrznym dziedzińcem i ścianą kurtynową. Około 1681 roku wzniesiono skrzydło wschodnie a między 1703 a 1721 zachodnie i kaplicę.
Ilustracje
Plany i rekonstrukcje
Ikonografia i fotografie
Literatura
Wzmianki konkretnie o tym obiekcie
SR 4250, 4279, 4821; LuBS I, s. 129-130, 244, 40, 44, 251-252, 261-262; CDS XXVIII, s. 97; CDS XXIV, s. 76, 77, 21, 80, 202, 107, 86; Weber 1910, s. 55-56; Radacki 1958; Weczerka 1977, s. 81-83; Grundmann 1982, s. 145; Kowalski 1976, s. 182-183; Kowalski 1987, s. 163-164; Guerquin 1984, s. 248; Peryt-Gierasimczuk 1998, s. 164-165; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 367; Lewczuk 2001, s. 165-166; Andrzejewski, Motyl 2002, s. 25-32; Nowakowski 2008, s. 156-157, 372-374.
Siedziby rycerskie w księstwie głogowskim. Zamki i dwory Rechenbergów i Schönaichów Book
Nowa Sól, 2002.
Burgen, Schlösser und Gutshäuser in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohntürme Book
Frankfurt am Main, 1982.
Zamki w Polsce Book
Warszawa, 1984.
Die Jesuiten in Deutsch-Wartenberg Book
Schweidnitz, 1931.
Leksykon zamków w Polsce Book
Warszawa, 2001.
Zabytki Środkowego Nadodrza. Katalog architektury i urbanistyki Book
Zielona Góra, 1976.
Zabytki województwa zielonogórskiego Book
Zielona Góra, 1987.
Wyniki badań architektonicznych zamku w Świebodzinie Technical Report
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze Wrocław, 2024, (maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze).
Zespół pałacowo-klasztorny w Otyniu od połowy XV do schyłku XVIII wieku Journal Article
In: Wiadomości Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation, 2025, (w druku).
Perspektywy badań nad późnym średniowieczem i okresem wczesnonowożytnym w południowej części Środkowego Nadodrza Journal Article
In: Silesia Antiqua, vol. 42, pp. 149–176, 2001.
Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu Book
Wrocław, 2008.
Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego Book
Zielona Góra, 1998.
Geschichte der Herrschaft Deutsch-Wartenberg in Nieder-Schlesien vom Jahr 1443 an Book
Deutsch-Wartenberg, 1820.
CDS XXVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Kreis und Stadt Glogau, Bd. XXVIII Collection
Breslau, 1915, (Inv. Glog. ).
LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection
Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).
Schlesische Schlösser, Bd .2 Collection
Dresden, Breslau, 1910.
Handbuch der Historischen Stätten – Schlesien Book
Stuttgart, 1977.
CDS XXIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Die Kreise Grünberg und Freistadt, Bd. XXIV Bachelor Thesis
1908, (Inv. Grünb.).
